وەجدی نەجات محەمەد
قوتابی قۆناغی سێیەمی بەشی زانستە كۆمەڵایەتییەكان / زانكۆی سۆران
بە سەرپەرشتی / م.ی.اسماعیل خالند ناوخۆش
عبدالكریم قاسم كێیە ؟!
ناوی تەواوی عبدالكریم قاسم محەمەد لە ڕۆژی ٢١ كانونی یەكەمی ساڵی 1914 لەدایكبووە، لەخێزانێكی كەمدەرامەت و هەژار لە گەڕەكێكی هەژارنشین بووە بە ناوی مەهدییە كە دەكەوێتە شاری بەغدا، لە ساڵی 1930 بووەتە مامۆستا لە شاری دیوانیە، لە ساڵی( 1932)چووتە كۆلێژی سەربازی و ساڵی 1934 بەپلەی یەكەم كۆلێژەكەی تەواوكردووە، قاسم بەردەوام دەبێت لەسەر خوێندنی سەربازیی و ساڵی 1942 كۆلێژی ئەركان لە بەغدا تەواو دەكات، لە ساڵی ١٩٦٣ كوژرا لە لایەن نزیكترین هاوڕێیەوە كە عبدالسلام عارف بوو.
لەمێژووی هاوچەرخی عێراق دوو قۆناغ بەرچاو دەكەوێت، ئەویش قۆناغی سەردەمی پاشایەتی و بنیاتنانی عێراق بوو لەلایەن ئینگلیزەكان لە نێوان ساڵانی (1921 – 1958)، دواتریش شۆرشی (14 ی تەمووزی ساڵی 1958)، (عبدالكریم قاسم)لە دوای سەركەوتنی شۆرشی 14 تەموزی ساڵی 1958 سیستەمی حوكمڕانی لەپاشاییەوە گۆڕی بۆ كۆماری و خۆشی وەكو یەكەمین سەرۆك وەزیران دەستبەكاربوو.
شۆرشی ١٤ی تەموز چەندین گۆڕانكاری لەسەر هەموو ئاستەكانی ناوەخۆی عێراق و نێودەولەتی هێنایە كایەوە، لەسەر ئاستی دۆزی كوردیش لە باشووری كوردستان گۆڕانكاری لە خەباتی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان دروستكرد، بۆیە گەلی كورد بە هیوا و گەشبینیەوە پێشوازی لە ڕووداوەكان كرد، لایەنی كوردیش لایەنگری شۆرشیان دەكرد، عبدلكریم قاسم سەركردەی شۆڕشی ١٤ی تەمموز سەرەتا هەوڵی چاندنی پەیوەندیەكی باشی لەگەڵ دانیشتوانی كورد دا وەكو هاوسۆزی ناڕەزایەتییەكانیان دەركەوت.
كوردەكان بەگشتی، خەڵك، پارتییەكان، بەكوردەكانی ڕیزەكانی حیزبی شیوعی عێراقیشەوە، لەسەرەتا پشتیوانیان لە شۆڕشی ١٤ی تەموزو لە حكومەتە كۆمارییەكەو سەركردەكەی، عەبدولكەریم قاسم، كرد. هۆكاری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ:
یەكەم- دەستورە كاتییە نوێكەی كۆماری عێراق ماددەیەكی لەخۆگرتبوو كە تێیدا ئاماژەی بە مافەكانی كورد كردبوو، كورد وەك شەریكی عەرەب لە عێراقدا ناسێنرابوو.
دووەم- ڕێگەدان بە گەڕانەوەی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان، (مەلا مستەفا بارزانی) نزیكەی دوازدە ساڵ ئاوارەیی لە یەكێتیی سۆڤیەت.
سێیەم- هەڵوێستی قاسم لە پرسی یەكگرتن لەگەڵ كۆماری یەكگرتویی عەرەبی، كە كوردەكان بە هەڕەشەیان لەسەر بوونی خۆیان دەزانی.
چوارەم- قاسم بەیانیكردبوو كە عێراق بەس دەوڵەتی عەرەب نییە، بەڵكو دەوڵەتی كوردو عەرەبە.
لە سەرەتادا حكوومەتی قاسم بەڵێنی ئەوەی دا كە ڕەچاوی داخوازییەكانی كورد بكات ، تەنانەت بەرپرسانی كوردی بۆ پۆستە سەرەكیەكانی ئیدارەكەی دانا، فەرماندەی هیزە چەكدارەكانی نیشتمانی بەپێی بنەماكانی بەیاننامەی تایبەتی ژمارە(2) سێ كەسیان لە دیارترین كەسایەتییەكانی عیراق بۆ ئەنجومەنی سەروەری(مجلس السیادە)دیاریكرا، یەكێك لەو سێ كەسە كورد بوو بە ناوی (خالید نەقشبەندی) كەسایەتییەكی كوردی ناسراو بوو موتەسەڕیفی لیوای هەولێر بوو، ئەفسەر بوو بە پلەی عەقید ڕوكن، ئەو دەمە لە پلەی سەربازێتی دوور خرابووەوە، پاشان لە یەكەمین كابینەی حكومەت كە لە ١٣ وەزیر پێكهاتبوون دوانیان كورد بوون، ئەوانیش (بابا علی شێخ محمود) كە وەزیری گواستنەوە و ئەشغال بوو، (دكتۆر محمد سالح) وەزیری تەندروستی بوو.
حكومەتەكەی قاسم بە فەرمی لە شوباتی ١٩٦٠ ڕێگەی بە كاركردنی پارتی دیموكراتی كوردستاندا، پێشتر بە فەرمی ڕێگەدرابوو بە بڵاوكردنەوەی ڕۆژنامەی خەبات كە زمانحاڵی پارتی بوو، بە گشتی بارودۆخی كوردستان باشبوو لە سەرەتای شۆرشەكە و چەندین دەستكەوتی هەبوو و كورد لە سایەیان وەچانێكیدا وەك لە ماددەی(3) ی دەستوری عێڕاق، ساڵی 1958ئەوە دەستنیشانكرا كە كورد و عەرەب هاوبەشن لە ئەرك و ماف، ئەمەش بووە فەرمی بوونی مافی كورد لە چوارچێوەی كۆماری عێراقدا، وە بڕیاردرا ئابوری كوردستان چاكبكرێت و زەوی بەسەر جوتیارانی كورد دابەش بكرێت بۆ زیاتر برەودان بەكەرتی كشتوكاڵ، وە بڕیاردرا بە لێبوردنی گشتی بۆ سەرجەم دەستگیركراوان، ئەمەش بوە هۆی ئازادكردنی شێخ ئەحمەد بارزانی و شێخ عبداللەتیف كوڕی شێخ مەحمود، وە بڕیاری لێبوردنی گشتی بۆ دوڕخراوانی وڵات، ئەمەش بووە هۆی گەڕانەوەی ( مەلا مستەفای بارزانی) لە یەكێتی سۆڤیەتی جاران.
گۆرانی هەڵوێستی عبدالكریم قاسم بەرانبەر بە كورد.
بەڵام لەگەڵ تێپەربونی كات دا دەركەوت كە سیاسەتەكانی قاسم سەبارەت بە مافەكانی كورد ناتەبایی هەیە و زۆرجاریش لە چاوەڕوانیەكانی سەركردایەتی كورد كەمتر بووە یەكیك لە خاڵی هەرە گرینگەكانی ناكۆكی نێوان سەركردایەتی كورد و حكومەتەكەی قاسم، پرسی ئۆتۆنۆمی كورد بوو، قاسم پشتی لە چارەسەركردنی دۆزی كورد كرد و ساڵی 1961 كێشەكان گەیشتنە لوتكە و قاسم سوپای وڵاتی بەكارهێنا و هێرشی كردە سەر كوردستان .
حكومەتەكەی قاسم هەنگاوی پێویستی بۆ باشكردنی باری كۆمەڵایەتی و ئابوری كوردستان نەگرتەبەر، ئەمەش بووە مایەی بێ هیوابوونی كورد، ئەو سیاسەتە ئابوریەی حكومەت پیادەی دەكرد ئەنجامەكانی خراپ بوون لە پلانە پێنج بەشیەكەی ( ١٩٥٩-١٩٦٣)دا هیچ پڕۆژەیەكی بە بایەخی بە كوردستانەوە تایبەت نەكرد تەنانەت پڕۆژەی كارگەی شەكر لە سلێمانی و كارگەی رستنی لە هەولێر، گواستەوە بۆ شارەكانی كووت و دیوانییە لە ناوەڕاستی عێراق.
گەرچی یاسای چاكسازی كشتوكاڵی لە ٣٠ی ئەیلولی ١٩٥٨ دەرچوو گورزێكی بەهێزی لە موڵكایەتییە گەورەكانی وەشاند، كەچی گۆڕانكارییەكی ڕیشەیی لە دۆخی جوتیارانی كورد نەهێنایە كایەوە چونكە یاساكە تایبەتمەندی ڕەوشی كشتوكاڵی لە كوردستان لەبەر چاو نەگرتبوو لەكاتێكدا باری ئابوری كوردستان خراپ بوو، حكومەت دەستی كرد بە دانانی باجی نوێ بۆ زەوییەكان ئەم باج دانە ڕەوشی جوتیارانی كوردی قورستر كردبوو بۆیە داوای هەڵوەشاندنەوەی ئەو یاسایەی دەكرد چونكە ببوە مایەی گرفت بۆ جوتیاران، حیزبی شیوعیش هەمان هەڵوێستیان نواند هەروەها قاسم شاندی خێڵەكانی بۆ گفتوگۆ لەبارەی باجەكان و یاسای چاكسازی كشتوكاڵیەوە ڕەت كردەوە .
لە ڕووی ڕوناكبیری و خوێندنیشەوە ئەو كوردانەی لە سەردەمی پاشایەتیدا لە مافی خوێندن بێبەش ببون دوایی شۆڕشیش هەر لەسەر باری خۆیان مانەوە ژمارەی قوتابخانەكان هەر وەكو خۆی بوو، لە كۆتایدا ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە پەیوەندی كورد و كۆمار بە زۆر بەرزی و نزمیدا تێپەڕبووە و واتە سەرەتایەكی باش و كۆتاییەكی خراپ.
سەرچاوەكان
١- احمد حمدامین، چەند لاپەڕەیەك لە مێژووی نوێ و هاوچەرخی عێراق، چاپی یەكەم، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، (هەولێر: ٢٠١٠).
٢-حامد الحمدانی، چەند لاپەڕەیەك دەربارەی مێژووی نوێی عێراق، وەرگێرانی: شەمال احمد، چاپی یەكەم، چوارچرا، (هەولێر: ٢٠١٢).
٣- عبدالخالق ناسر العامری، بارزانی مستەفا ودۆزی كورد لە عێراق ١٩٣١-١٩٧٥، وەرگێرانی: ئەركان شارباژێری، (دهۆك: ٢٠٢١).
٤- شێركۆ كرمانج، شوناسی عێراق ململانی نەتەوەیی و مەزهەبیەكان، چاپی یەكەم، چاپخانەی سەردەم، (سلێمانی: ٢٠١٧).
٥- كوپر عزیز گەڵالی، باشووری كوردستان لە ١٩٥٨ەوە تا ئەمڕۆ، چاپی یەكەم، چاپخانەی كاروان، (هەولێر: ٢٠٠٩).