بۆ ئەوەی بۆ چركەیەكیش تاوانی جینۆساید لە بیر نەكەین

كاوە مەحموود

لە كۆتایی مانگی تەمموزی ئەمساڵ، رووفاتی پیرۆزی سەد شەهیدی جینۆسایدی بارزانییەكان لە بیابانەكانی عێڕاقەوە گوازرانەوە، و لە زێدی نیشتمان بە خاك سپێردران. ساڵانە لە كوردستاندا یادی ئەنفال و جینۆسایدی گەرمیان و بارزان و بادینان و شوێنەكانی دیكە، و یادی هەڵەبجەی شەهید و باس لە ئەنفالكردنی فەیلییەكان، دەكرێت. كارەسات و نەهامەتی گەلەكەمان لەم چوارچێوەیش نەمایەوە و برینەكان بە ئەنفال و جینۆسایدكردنی ئێزیدییەكان نوێ بۆوە، و سەرلەنوێ مێژووی ستەمكاران 74 جینۆسایدی مێژووی دژ بە ئێزیدییەكانمان دەخاتەوە یاد.
برینەكان تا ئێستا سارێژ نەبوونە. تا ئێستا باس لە باری دەروونی ئەو ژن و منداڵانە دەكرێ چ لە گەرمیان و چەمچەماڵ و هەڵەبجە و بارزان و شوێنەكانی دیكە بێت كە ئازیزترین كەسیان لە شاڵاوی بەدناوی ئەنفال و جینۆساید و قڕكردن و فەرماندا لە دەستچووە. ئەم حاڵەتە تەنانەت لە فۆلكلۆری گەلی كوردستاندا ڕەنگی داوەتەوە و با بڕوانینە ئەو گۆرانییە فۆلكلۆریانەی ئێزیدییەكان كە باس لە فەرمانی دەوڵەتی عوسمانی بۆ قڕكردنی ئێزیدییەكان دەكات.
تێكڕای ئەم بابەتانە ئاماژەیە بەوەی كارتێكردن و شوێنی ئەم كارەساتە لە ویژدای نەوە بە نەوەی گەلەكەماندا ماوەتەوە.
كاتێك هیتلەر فەرمانی کۆمەڵکوژی جووەكانی دەدا، و هۆڵۆكۆستی ئەنجام دا، ڕایگەیاند (كێ کۆمەڵکوژی ئەرمەنییەكانی لە بیر ماوە؟). بەڵام ڕووداوەكان بە پێچەوانەی بۆچونەكانی هیتلەر بوو. ناوەندێكی فراوانی جیهان دانی بە قەسابخانە و قەتلوعامی ئەرمەن دا نا، جگە لەو لایەنانەی كە خۆیان بە شێوەیەكی مێژوویی بە میراتگری تاوانباران دەزانن نەبێت. جگە لە هەندێ بیرتەسك و هەڵوێست وەرگر لە سەر بنەمای دوژمنداری پێشوەخت نەبێت، جیهان دانی بە هۆلۆكۆست نا. بە پێچەوانەی بۆچوونی هیتلەر جیهان تاوانی جینۆسایدی ئەرمەنی لە بیر نەكرد و ئازایەتی ئەمەش بۆ خودی ئەرمەنییەكان دەگەڕێتەوە، كە گیانی موقاوەمەتیان تیایدا بوو و لە حاڵەتی بەرەنگاربوونەوەدا بوون هەر لەو رۆژەوەی كە تێكۆشەرێكی ئەرمەنی لە ساڵی 1922 لە شاری تبلیسی جەمال پاشای خوێنرێژی كوشت، تا كاروانەكانی دیكەی تێكۆشانی ئەم گەلە و بنیاتنانی مۆنۆمێنتی جینۆساید لە یەریڤان كە لە ساڵی 1967 لە لایەن ئەنتۆن كۆجینیان سكرتیری حزبی شیوعی ئەرمەنستان كرایەوە. دوای كۆتاییهاتنی دووەمین شەڕی جیهان وەك وڵامدانەوەیەك بۆ هۆلۆكۆست جووەكان كاریان بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی خۆیان كرد، و لە جیهاندا بە دوای ئەو تاوانبارانە دەگەڕان كە تاوانی قەتلوعامی جوویان ئەنجام دا بوو.
ئەرمەنییەكان و جووەكان چاوەڕوانی هەڵوێستی كۆمەڵگای نێودەوڵەتییان نەدەكرد بۆ ئەوەی کۆمەڵکوژی گەلەكانیان لە لایەن یاسای نێودەوڵەتییەوە بە تاوان دابنرێت. ئەوان پێش داڕشتنی دەستەواژەی جینۆساید لە لایەن پارێزەی پۆڵەند رافییل لمكین لە ساڵی 1944 لە كتێبی “ڕۆڵی دەوڵەتانی محور لە ئەوروپای داگیركراو”، كاریان بۆ پاراستنی گەلی خۆیان دەكرد.
ئەمڕۆ لە كوردستاندا بەرپرسیارییەكی مێژووی سیاسی و تەنانەت ڕەوشتی كەوتۆتە ئەستۆی هێز و لایەنی سیاسی و ڕۆشنبیری و كۆمەڵایەتی گەلی كوردستان نەك تەنیا لە كوردستانی باشور، بەڵكو لە هەر چوار پارچەی كوردستان و لە دیاسپۆرا بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ دۆسیەی جینۆساید وەك ئەركێك بەرانبەر شەهیدان و قوربانیان و خێزانە بەجێماوەكانیان و، لە هەمان كاتدا وەك بەرپرسیارییەك بەرانبەر مێژوو و ئەركێكی تێكۆشەرانە بۆ ئایندە بەتایبەتی ئەگەر ئەوەمان لە بەر چاو بێت كە لە هەموو كاتێكدا ئەگەری جینۆسایدكردنی گەلی كوردستان لە ئارادایە و تەنیا ڕێگاش بۆ ڕەواندنەوەی ئەو مەترسییە تێكۆشان و كاركردنە بۆ وەدیهێنانی مافی چارەنووسی گەلەكەمان لە هەر چوار پارچە دابەشكراوەكەیدا، كە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی لە رێكەوتننامەی لۆزان ساڵی 1923 گورەترین زوڵمی و بێدادی لە گەلی كوردستان كرد.
نەیارانی گەلی كوردستان و تەنانەت ئەو هێز و تاقمانەی كە ناتوانن لە بازنەی عەقڵیەتی شۆڤینی دەسەڵاتدارانی دەوڵەت و نەتەوەی زۆرینە لەو دەوڵەتانەی كە كوردستانیان بە سەردا دابەشكراوە، بەردەوام بیانووی ئەوە دەهێننەوە كە ئەوەی كە دەرهەق بە گەلی كوردستان كراوە بەشێك بووە لە ململانێ بە هۆی یاخیبوونی گەلی كوردستان و، ناچێتە بابەت یان پێناسەی جینۆسایدەوە، لە كاتێكدا یاسای نێودەوڵەتی لە ساڵی 1948دا وەك تاوان لە “ڕێكەوتننامەی نەهێشتنی تاوانی ئیبادەكردنی بە كۆمەڵ و سزادانی” دانی پێدانا و تا ساڵی 2018 ، 149 دەوڵەت مۆریان كردووە و، دادگای دادی نێودەوڵەتیش ئەم ڕێكکەوتننامەیەی بە بەشێك لە “یاسای نێودەوڵەتی مرۆیی و عرفی” داناوە و ئیبادەكردنی بە كۆمەڵ تاوانێكی قەدەغەكراوی یاسای نێودەوڵەتییە.      
ئەگەر بگەڕێنەوە سەر پێناسەكردنی دەستەواژەی ئیبادەی بە كۆمەڵ ئەوا ڕێكەوتننامەی ناوبراو لە پێناسەی ئەم تاوانەدا ئاماژە بۆ تیكڕای ئەو كارانە دەكات كە مەبەست لێی نەهێشتنی بەشێك یان تەواوی كۆمەڵیكی نەتەوەیی یان ئەتنیكی یان ڕەگەزی یان ئاینییە لە ڕێگای کوشتنی ئەندامانی ئەو كۆمەڵە، یان ئازاردانی جەستەیی و دەروونی بەو ئەندامانە، یان ناچاركردنیان كە لە بارودۆخێكی بژێوی ئەوتۆ بن بە مەبەستی نەهێشتنیان، یان ناچاركردنیان كە منداڵیان نەبێت و گواستنەوەی منداڵەكانیان بۆ گرووپێكی نەتەوەیی دیكە و، تێكڕای ئەمانەش بە مەبەست و نیازی ئەنجامدانی تاوانی قڕكردن بێت دەرهەق بەو پێكهاتە كۆمەڵایەتییە.
تێكڕای ئەم خاڵانەی كە لە پێناسەی جینۆساید هاتووە لە سەر تێكڕای ئەو شاڵاوانەی كە بە شێوەی مێژوویی كراوە و مەترسییەكانی كە تا ئێستا دووچاری گەلی كوردستان بۆتەوە، بەتەواوی جێبەجێ دەبێت. 
ئەوەی لەم هەلومەرجەدا كە دەبێتە بەرپرسیارییەكی ڕەوشتی، پێش ئەوەی لە ڕوانگەی سیاسییەوە تەماشا بكرێت، بەرپرسیارییە بەرانبەر خێزانی قوربانیانی ئەنفال و جینۆساید بە قۆناغ و شێوازە جۆراجۆرەكانیەوە و، كاركردن بە بنەماكانی عەدالەتی ڕاگوزاری كە تاوانباران و هاوكارانیان لە سزا دەرباز نەبن، جگە لەوەی كە ئەم بابەتە بكرێت بە بابەتی نیشتمانی كوردستانی پلە یەك، و نموونەی ئەمەش لە گەلانی دیكەدا دەبینین، و دووای تێپەربوونی یەك سەدە لە سەر جینۆسایدی ئەرمەن و زیاتر لە نیو سەدە لە سەر هۆلۆكۆست، ئەم دوو بابەتە لە یادەوەری و بیری سەرجەم گەلی ئەرمەن و ئیسرائیل زیندووە و بەشێكە لە كارەكتەری پێكهاتەی بوونیان.
ئەوەی ڕووبەڕووی گەلەكەمان لە ناوەوە و لە دیاسپۆرا دەبێتەوە چۆن كۆمەڵگای نێودەوڵەتی و پەرلەمانەكانی جیهان هان بدەین كە بە شێوەیەكی فەرمی و لە ئاستی نێودەوڵەتی دان بە تاوانی جینۆساید دژ بە گەلی كوردستان بنێن.