عەبدولڕەحمان ئەحمەد عەوڵا
لە نێوان جەنگی یەكەم و دووەمی جیهانی، كوردستان گۆڕانكارییەكی بەرچاوی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووریی بە خۆییەوە بینی، كە بەهۆی ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و سەرهەڵدانی دەوڵەتی نەتەوەیی نوێ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و خواستەكانی بزووتنەوە ناسیۆنالیستەكانی كورد لە قاڵب درا.
دوابەدوای كۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی یەكەم، پەیمانی سیڤەر (١٩٢٠) بڕگەی تایبەت بە چارەنووسی كورد و ئەگەری دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردی لەخۆگرتبوو. بەڵام هەرگیز ئەو پەیماننامەیە بە تەواوی جێبەجێ نەكرا، بەهۆی هۆكاری جیۆپۆلیتیكی جۆراوجۆر لەوانە سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی توركیا لە سەردەمی مستەفا كەمال ئەتاتورك.
لە ساڵی ١٩٢٣ پەیمانی لۆزان جێگەی پەیمانی سیڤەری گرتەوە و بووە هۆی دامەزراندنی توركیای مۆدێرن. ئەم پەیماننامەیە خواستەكانی كوردی پشتگوێ خست و لەبری ئەوە یەكپارچەیی خاكی توركیای سەپاند، ئەمەش بووە هۆی نكۆڵیكردن لە دەوڵەتبوونی كوردستان و سەركوتكردنی ناسنامەی كورد لەناو توركیادا.
لە عێراقدا لە دوای جەنگی یەكەمی جیهان بەریتانیایە ئینتیدابی خۆی لە ناوچەكانی عێراقدا سەپاند و لە پەیمانی سیڤەردا بەڵێنی ئۆتۆنۆمی بە كورد درابوو، بەڵام هاوشێوەی توركیا ئەو بەڵێنەش جێبەجێ نەكرا، بەڵكوو كورد لە ژێر دەستی حوكمەتە یەك لە دوا یەكەكانی عێراقدا ڕووبەڕووی پەراوێزخستن و سەركوتكردن بۆیەوە.
هەروەها لە ئێراندا، خواستەكانی كورد لە كاتێكدا كە حكومەتی ناوەندی هەوڵی دەدا كۆنترۆڵی دانیشتووانی نەتەوەیی هەمەچەشنی خۆی بپارێزێت، خنكاند. حكومەتی ئێران بزووتنەوە ناسیونالیستییە كوردییەكانی سەركوت كرد و بووە هۆی ڕاپەڕین و ململانێی گەورە لە نێوان گرووپە كوردییەكان و دەسەڵاتی ناوەندیدا.
لەم ماوەیەدا بزووتنەوە ناسیۆنالیستەكانی كورد سەریان هەڵدا، بە دوای چارەسەركردنی ناڕەزایەتییە سیاسی و كولتووری و ئابوورییە كۆمەڵایەتییەكانی گەلی كورد دەگەڕان. ڕێكخراوەكانی وەك پارتی دیموكراتی كورد لە عێراق و پارتی دیموكراتی كوردستانی ئێران بۆ داكۆكیكردن لە مافەكانی كورد و خودموختاری دامەزراون.
بەڵام ئەم بزووتنەوەیانە ڕووبەڕووی ئاستەنگ بوون، لەوانە دابەشبوونی ناوخۆیی، دەستتێوەردانی دەرەكی و سەركوتكردنی ئەو دەوڵەتانەی كە تێیدا كاریان دەكرد. سەرەڕای ئەم ئاستەنگانە، هەست و سۆزی ناسیۆنالیستی كورد بەردەوام لە گەشەكردندا بوو، كە بەهۆی خواستی چارەنووسی خۆنووسێن و ددانپێدانانی شوناسی كوردەوە ئیرادەیان بەهێز بوو.
لە ڕووی ئابوورییەوە كوردستان ڕووبەڕووی گەشەنەكردن و هەژاری بووەوە، كە بەهۆی پشتگوێخستن و ئیستغلالكردنی ناوچە كوردنشینەكان لەلایەن حكومەتە ناوەندەكانەوە خراپتر بوو. نەبوونی ژێرخانی ئابووری، سنوورداربوونی دەست ڕاگەیشتن بە خوێندن و چاودێری تەندروستی و پەراوێزخستنی ئابووری، تەحەددای باو بوو كە كورد لە توركیا، عێراق، ئێران و سووریا ڕووبەڕووی بووەوە.
لە ڕووی كولتوورییەوە، ناسنامەی كورد سەرەڕای هەوڵەكانی حكومەتە ناوەندەكان بۆ سەركوتكردنی، هەر بەردەوام بوو. زمان و ئەدەب و مۆسیقا و نەریتی كوردی وەكوو هێمای خۆڕاگری بەرامبەر بە سیاسەتە زۆردارەكان خزمەتیان كرد.
لە كۆتاییدا، لە نێوان جەنگی یەكمی جیهانی و دووەمی جیهانی، كوردستان هەڵچوونێكی بەرچاوی بە خۆییەوە بینی لە نكۆڵی كردن لە بە دەوڵەت بوونی كوردستان، سەركوتكردنی ناسنامەی كورد و سەرهەڵدانی بزووتنەوە ناسیونالیستییە كوردییەكان تایبەتمەند بوو. سەرەڕای ڕووبەڕووبوونەوەی چەندین تەحەددا، لەوانەش سنوورداركردنی جیۆپۆلەتیكی و دووبەرەكی ناوخۆیی، خواستەكانی كورد بۆ چارەنووس و ددانپێدانانی كولتووری بەردەوام بوون و ڕێڕەوی مێژووی كوردیان لە سەدەی بیستەم و دواتریشدا داڕشت.
