جالان مەعرووف حەمەد
قۆناخی چوارەم بەشی مێژوو
پرسی كورد لە باشووری كوردستان، لە دەرەنجامی ڕێكخستنەوەی جیۆپۆلەتیكی لە دوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە سەریهەڵدا، گەلی كورد كە گرووپێكی نەتەوەیی خاوەن زمان و میراتێكی كولتووری جیاوازە، لە مێژە بە دوای چارەی خۆنووسین دەگەڕان و دداننان بە مافەكانیان لەناو ئەو وڵاتانەی كە تێیدا نیشتەجێن. ئەم نووسینە ورد دەبێتەوە لە چوارچێوەی مێژوویی و تەحەددیات و پێشهاتەكانی دەوروبەری پرسی كورد لە باشووری كوردستان و تیشك دەخاتە سەر قۆناخی دوای جەنگی جیهانی یەكەم. دوای جەنگی جیهانی یەكەم شایەتی دووبارە كێشانەوەی سنوورەكان بوو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لەگەڵ هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ئەو پەیماننامانەی دواتر كە ناوچەكەیان لە قاڵب دا. پەیمانی سیڤەریش لە ساڵی ١٩٢٠ سەرەتا ئومێدی بۆ دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی بەرز كردەوە. بەڵام هەرگیز ئەو پەیماننامەیە بە تەواوی جێبەجێ نەكرا و دواتر پەیماننامەی لۆزان لە ساڵی ١٩٢٣دا باسی خواستەكانی كورد بۆ چارەنووسی نەكرد.
لە عێراق دەوڵەتی تازە پێكهاتوو دان بە داواكارییەكانی كورد بۆ ئۆتۆنۆمی و سەربەخۆیی نەدەنا. حكومەتی ناوەند لە بەغدا هەوڵیدا كۆنترۆڵی ناوچە كوردستانییەكان بكات، ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی گرژی و ڕاپەڕینی خولیی. لە سەردەمی دەسەڵاتی سەددام حوسێندا كە سیاسەتی سەركوتكەرانەی دژی كورد جێبەجێ دەكرد، دۆخەكە خراپتر بوو. هەڵمەتی ئەنفال لە كۆتایی هەشتاكانی سەدەی ڕابردوودا بووە هۆی گیانلەدەستدانی دەیان هەزار كورد و ئاوارەبوونی زۆری تر. ململانێی كورد بۆ ددانپێدانان لە دوای شەڕی كەنداو لە ساڵی ١٩٩١ هێزی پەیدا كرد، ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی ناوچەی دژە فڕینیان لە باكووری عێراق دامەزراند و پارێزگاری لە دانیشتووانی كورد كرد لە هێرشی زیاتری ڕژێمی سەددام حوسێن. ئەمەش دەرفەتێكی بۆ كورد ڕەخساند كە هەرێمێكی خۆبەڕێوەبەری دابمەزرێنێت كە بە حكومەتی هەرێمی كوردستان ناسراوە.
لەو كاتەوە حكومەتی هەرێم پەرەی بە دامەزراوە سیاسییەكانی خۆی داوە، لەوانە پەرلەمان و هێزە ئەمنییەكانی هەرێم. پلەیەكی بەرچاوی ئۆتۆنۆمی لە ناوخۆی عێراقدا بەكارهێناوە، دەسەڵاتی بەسەر لایەنە جیاوازەكانی حوكمڕانیدا هەیە، لەوانە پەروەردە، چاودێری تەندروستی و سیاسەتە ئابوورییەكان. سەرەڕای ئەو پێشكەوتنانەی كە بەدەست هاتوون، تەحەددیاتەكان بەردەوامن لە گەیشتن بە چارەسەرێكی بەردەوام بۆ پرسی كورد لە باشووری كوردستان. حكومەتی هەرێم داوای ددانپێدانان و ئۆتۆنۆمی زیاتری لە حكومەتی ناوەندی بەغدا كردووە، بەتایبەتی سەبارەت بە كۆنترۆڵكردنی ناوچە كێشەلەسەرەكانی وەك كەركووك. هەروەها ناكۆكی لەسەر دابەشكردنی داهات، ڕێكخستنە ئەمنییەكان و پێگەی هێزی پێشمەرگە ئاستەنگی بۆ چارەسەری هەمەلایەنە دروست كردووە. پرسی كورد لە عێراق زیاتریش درێژ دەبێتەوە، بەو پێیەی دانیشتووانی كورد لە وڵاتانی دراوسێی وەك توركیا، ئێران و سووریا ئامادەن. هەروەها كوردانی ئەو ناوچانە ڕووبەڕووی پلەی جیاواز لە جیاكاری و سەركوت بوونەتەوە. خواست بۆ دەوڵەتێكی یەكگرتووی كوردی یان زیادبوونی ئۆتۆنۆمی ناوچەیی تا ئێستاش نیگەرانییەكی بەرچاو بۆ پێكهاتە كوردییەكان لە سەرانسەری ناوچەكەدا دەمێنێتەوە.
پرسی كورد لە باشووری كوردستان لە دەرەنجامی گۆڕانكارییە جیۆپۆلەتیكییەكانی دوای جەنگی جیهانی یەكەم سەری هەڵدا، سەرەڕای دامەزراندنی حكومەتی هەرێمی كوردستان و ئەو پێشكەوتنانەی لە گەیشتن بە ئۆتۆنۆمی بەدەست هاتوون، تەحەددای بەرچاو و كێشە چارەسەرنەكراوەكان هەر بەردەوامن. خەباتی كورد بۆ چارەی خۆنووسین بەردەوامە، نەك تەنیا لە عێراق بەڵكوو لە سەرانسەری ناوچە كوردستانییە فراوانەكاندا. چارەسەری پرسی كورد پێویستی بە بەردەوامی وتووێژ و لێكتێگەیشتن و هەوڵدان هەیە بۆ ڕێزگرتن لە ماف و خواستەكانی دانیشتووانی كورد.
سەرچاوەكان:
د.حوسێن محەممەد عەزیز، باشووری كوردستان لەنێوان ساڵانی 1920-2020
گۆڤاری ڕامان / ژمارە ١٨/ل ٨٠
نەوشیروان مستەفا، (2004)، چەند لاپەڕەیەك لە مێژووی ڕۆژنامەوانی كوردی، سلێمانی.