ئامادەكردنی: فەرەیدون عەبدالخالق
لە ڕێكەوتی ١٤ی كانوونی یەكەمی ١٩١٤، دوای لە سێدارەدانی شێخ عەبدولسەلام بارزانی لەلایەن دەوڵەتی عوسمانیەوە، شێخ ئەحمەد بارزانی لە تەمەنی ١٨ ساڵی دا جێگای برا گەورەكەی گرتەوە و بووە ڕێبەری ئایینی و كۆمەڵایەتی لە ناوچەی بارزان.
لە ناوچەی بارزان لە ساڵانی (١٩٣١-١٩٣٢) شۆڕشی یەكەمی بارزان بە سەركردایەتی شێخ ئەحمەد بارزانی، لە نێوان هێزەكانی بارزان و هێزەكانی حكومەتی عێراق بە پاڵپشتی هێزە بەریتانیەكان بەرپابوو، دوای چەندین نەبەردی و ڕووبەڕووبوونەوە، لە ئەنجامدا هێزەكانی حكومەت توانیان دەست بەسەر ناوچەی بارزاندا بگرن و هێزی بارزان ناچار بە پاشەكشێ بۆ ناو خاكی توركیا بكەن.
دۆزی كورد لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی (١٩١٤-١٩١٨) وەك دۆزێكی گرنگ و سەرەكی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ململانێ و مشتومڕێكی زۆری هەرێمی و نەتەوەیی لەسەر بوو، ناوچەی بارزانیش وەكو هەموو ناوچەكانی تری كوردستان بێبەری نەبوو لە كێشە و ململانێكان، لە كۆتایی ١٩١٤ حكومەتی بەریتانیا بۆی ڕوون بوویەوە، دەوڵەتی عوسمانی هاوپەیمانی لاساییكەرەوەی بەریتانیا بە نیازە بێتە ناو جەنگ و خەریكی جموجۆڵە بەریتانیاش لەبەرامبەر ئەم هەڵوێستەی دەوڵەتی عوسمانی دەیو‌یست بەرژەوەندییەكانی بپارێزێت، بەم هۆیەش ناوچەی بەسڕای داگیركرد، دوای سێ ساڵ جەنگ سوپای عوسمانی كۆنتڕۆڵی شەڕی لە دەست دا، بەریتانیا و ڕووسیا توانیان بەشێكی عێراق و ئێران داگیربكەن، لە پەیمانی سایكس پیكۆ لە ١٩١٦ ویلایەتی موسڵ بەر فەڕەنسا كەوت، دواتر بەریتانیا توانی فەڕەنسا ڕازی بكات بە ئاڵوگۆڕكردنی ویلایەتی موسڵ بە پشكی بەریتانیا. دواتر لە ١١ی ئاداری ١٩١٧ بەریتانیەكان توانیان بە سەركردایەتی سێر ستانلی مۆد بەغدا داگیربكەن، لە ٣٠ی ئابی ١٩١٨ دوای كۆتایی هاتنی جەنگی یەكەمی جیهانی بەپێی ڕێككەوتنامەی مۆدرۆس بەریتانیا دەتوانێت بەشێك لە ویلایەتی موسڵ، بەغدا و بەسڕا داگیر بكات و شكست بە دەوڵەتی عوسمانی بهێنێت، لە تشرینی دووەمی ١٩١٨ شێخ مەحمودی حەفید بە فەرمانی بەریتانیەكان بووە سەركردەی مەدەنی ناوچەی سلێمانی و نازناوی نەقیبیان پێ بەخشی، شێخ مەحمود وەكو نوێنەری كورد داوای مافی كوردی دەكرد و كاتێ لە ناوچەی سلێمانی شۆڕشی شێخ مەحمود لە ئایاری ١٩١٩ لە دژی داگیركاری بەریتانیا بەرپابوو، شێخ ئەحمەد هێزێكی بارزانییەكانی بە فەرماندەیی مستەفا بارزانی نارد بۆ یارمەتی شۆڕشەكەی شێخ مەحمود، داواشی لە سەرۆك هۆزەكان كرد هاوكاری شۆڕشەكە بكەن. هێزەكانی بارزان بە فەرمانی شێخ ئەحمەد جاری یەكەم لە هاوینی ١٩٣١ بە سەركردایەتی مستەفا بارزانی، لە ٢٥ی تشرینی دووەمی ١٩٣١، جاری دووەم بە فەرماندەیی و‌لی بەگ توانیان هێرشی برادۆستیەكان تێك بشكێنن، لە سەروبەندی ئەم ڕووداوانه قایمقامی زێبار هەوڵی نێوەندگیری دەدات و لە ٣ی كانوونی یەكەمی ١٩٣١ قایمقامی زێبار داوای لە شێخ ئەحمەد كرد كە نوێنەری خۆی بنێرێتە لای، شێخ ئەحمەدیش، محەمەد سەدیقی برای لەگەل هێزێك نارد كە ئەوكات مستەفا بارزانی بە مەبەستێكی تر لە دەرەوەی بارزان بوو، حكومەت بەوەی زانی كە گوندی بارزان تەنها چەند كەسێكی كەمی لێ ماوە، بۆیە بڕیاری دا هێرش بكاتە سەر بارزان.
لە ٩ی كانوونی یەكەمی ١٩٣١ هێزە عێراقییەكە لە سێ قۆڵەوە هێرشی كردە سەر گوندی بارزانی، بەڵام بە كوژرانی ١٢٦ سەربازی و بە دیلگرتنی ژمارەیەكیان، شكست بە هێزی هێرشبەر بهێنن، لە بەرامبەر دا هێزەكانی بارزان پێنج شەهیدیان هەبوو، ئەم شەڕە بە شەڕی بەرقی بەگ ناسراوه، ئەم نەبەردییە بووە هۆكاری سەرەتای هەڵگیرسانی شۆڕشی یەكەمی بارزان. دوای ئەم شەڕە، لەبەر هۆكاری هاتنی وەرزی زستان و خەریكبوونی بەشێكی هێزەكەیان بە شۆڕشی دووەمی شێخ مەحمود، حكومەت بە داواكەی شێخ ئەحمەد بە وەستاندنی شەڕ تا بەهاری ١٩٣٢ ڕازی بوو، لە ماوەی ئاگربەستدا حكومەت توانی چەند ئاغا و دەرەبەگ و سەرۆك هۆزی ناوچەكە بكاتە لایەنگری خۆی دژی بارزانییەكان و كۆكردنەوەی هێزی زیاتر لە ناوچەی ڕواندز، ئاكرێ و ئامێدی. لە ١٢ی كانوونی دووەمی ١٩٣٢، ئەنجوومەنی وەزیران بڕیاری هێرشكردن بۆ سەر بارزان دەدات، لە ١٨ی شوباتی ١٩٣٢ نامەیەك بۆ حكومەتی توركیا بەمەبەستی ڕێگریكردن لە بارزانییەكان بۆ ناو خاكی توركیا دەنێرێت، دوای ئەم هەڵویستانە شێخ ئەحمەد درك بەوە دەكات كە حكومەت نیازی خۆ ڕێكخستنەوەی هەیە و هێز كۆدەكاتەوە بۆ هێرش كردنە سەر بارزان. لە ١٠ی ئاداری ١٩٣٢ حكومەت پەیامێك ئاراستەی شێخ ئەحمەد دەكات و داوای لێدەكات لە بەرامبەر قایمقامی زێبار(بلێ) ئامادەبێت و تەنیا ماوەی دوو ڕۆژ مۆڵەتیان بۆ ئامادەبوون و ڕازیبوونی بە دامەزراندنی بنكەی میری لە ناوچەی بارزان پێدابوو، شێخ ئەحمەد ئاگاداری نیازی حكومەت بوو، بۆیە داواكارییەكەی ڕە‌تكردەوە، دوای ڕە‌تكردنەوەی داواكارییەكە، حكومەت ڕێگەی پیادە بە پاڵپشتی هێزی ئاسمانی بەریتانیا لە سێ لاوه هێرشی كرد، وەك ئامادەكارییەك بۆ بەرگریكردن، هێزی بارزانییەكان بە سەر سێ بەرە دابەش ببوون، بەرەی مێرگەسۆر-شێروان بە سەركردایەتی مستەرفا بارزانی، بەرەی باڵندا-ئامێدی بە سەركردایەتی محەمەد سەدیق و یاریدەدەری حاجی تەها ئاكرەیی، هێزێكیش بە سەركردایەتی شێخ ئەحمەد لە بارزان مایەوە. لە ١٨ی ئاداری ١٩٣٢ یەكەم پێكدادان لە نێوان هەردوو بەرەدا لە كۆركێ ڕوویدا، هێزی حكومەت شكا و پاشەكشەی كرد بۆ مێرگەسۆر. لە ڕۆژی ٣ی نیسانی ١٩٣٢، شەڕی دۆڵا ڤاژێ ڕوویدا بە بەشداری هێزی دای لە بەرامبەر هێزی بارزان لە قۆڵی مێرگەسۆرەوه بۆ دۆڵی ڤاژێ و مامیسك، زیانەكانی هێزی حكومەت لەم شەڕەدا گەیشتە ٢٥٣ كوژراو و بریندار و بەدیل گرتنی چەند سەربازێكی حكومەت، لەم شەڕەدا لەشكری بارزان ١٣ شەهید و ٣٤ برینداری هەبوو، دوای شكستی سوپای عێراق لە هەموو قۆڵەكانەوە هێزە ئاسمانییەكانی بەریتانیا بە سەختی بۆردومانی ناوچەی بارزانیان دەكرد، لە ٢٧ی نیسانی ١٩٣٢ فڕۆكەیەكی بەریتانی لە ئەنجامی پێكانی لەلایەن بارزانییەكانەوە تێكدەشكێت، فرۆكەوانەكە و یاریدەدەرەكەی لە شێروان مەزن دەستگیر دەكرێن، شێخ ئەحمەد داوای ناردنی پزیشكی كرد بۆ چارەسەركردنی دیلەكان، لە ٣ی ئایاری ١٩٣٢ كاپتن هۆڵت بە یاوەری پزیشك و زمانزانێك دەگەنە لای شێخ ئەحمەد، شێخ ئەحمەد و كاپتن هۆڵت گفتوگۆ دەكەن سەبارەت بە هێرشی حكومەت، ڕێكدەكەون لەسەر ئازادكردنی ٢٥ بارزانی كە سەدیق ئاغای ئۆرەماری لە بەرەی ئامێدی ڕادەستی حكومەتی كردبوون، لە بەرامبەردا فڕۆكەوانەكە و یاریدەدەرەكە ئازاد بكرێن.
لە كۆتایی ئایاری ١٩٣٢ شێخ نوورەدین بریفكانی سەردانی شێخ ئەحمەد دەكات و داواكاری حكومەت دەگەیەنێت، مەرجی حكومەت ئەوە بوو گفتوگۆ لە گوندی هۆستان لە نزیك فەوجێكی عێراقی ئەنجام بدرێت، شێخ ئەحمەد داواكەی ڕە‌تكردەوە بەهۆی بێ متمانەیی بە حكومەت و بەریتانییەكان، دوو ڕۆژ پاش گەڕانەوەی شێخ نوورەدین بریفكانی هێرشی فڕۆكەی بەریتانی بە چڕی دەستی پێكرد، ئەم هێرشانە وای كرد خەڵكی گوندەكان پەنا ببەنە بەر ئەشكەوتەكان و گوندەكان چۆڵبكەن، ئەم هێرشانە بوونە هۆی وێرانبوونی ٧٩ گوند و سووتان و خاپوور بوونی ١٣٦٥ خانوو، دوای ئەم بارودۆخە ناهەموارە شێخ ئەحمەد لە ١ی حوزەیرانی ١٩٣٢ پیاوە دیارەكانی وەكو و‌لی بەگ، خەلیل خۆشەوی، ئەحمەد نادر، عەبدوڵا كركەمۆیی، حەسەن محەمەد ئەمینی كۆكردەوە بۆ گفتوگۆ كردن لەسەر بارودۆخی ناوچەكه، بڕیاردرا بە پاشەكشەكردن بۆ توركیا، لە ١٠ی حوزەیرانی ١٩٣٢ هەموو خێزانەكان لە دۆڵی زێت و گوندەكانی دەوروپشتی خڕبوونەوە و ئامادەبوون بۆ چوونە ناو خاكی توركیا. بەڵام پێش چوونیان شێخ ئەحمەد لەگەڵ پیاوە دیارەكان كۆبوونەوەیەكی دیكەی ئەنجام دا و هەندێك بڕیار هاتنەدان، لەوانەش كەمترین خێزان بچنە ناو توركیا و ئەوانەی مەترسیشیان لەسەر نییە بگەڕێنەوە گوندەكانیان و هەندێك چەك ڕادەستی حكومەت بكەنەوە، نزیكەی ٢٠٠ تا ٣٠٠ كەس بە فەرماندەیی خەلیل خۆشەوی، ئەحمەد نادر، عەبدوڵا كركەمۆیی و حەسەن محەمەد ئەمین لەسەر سنووری نێوان گوندەكانی گەردیان بە چەكی زیادەوە بۆ كاتی پێویست بمێننەوە و بەردەوامی بدەن بە بزووتنەوەی چەكداری و پارێزگاریكردن لە خێزانە ئاوارەكان تا دەر‌باز بوونیان بۆ ناو توركیا. لە ١٢ی حوزەیرانی ١٩٣٢ دەستەی پۆل بە یاوەری جاشەكانی كەلحێ ڕێكانی پەلاماری ناوچەی مزوورییان دا و شكستیان هێنا، لە ١٥ی حوزەیرانی ١٩٣٢ سوپای عێراق پێشڕە‌وی كرد بۆ شێروان مەزن، لە ڕۆژانی ١٩تا٢٠ی حوزەیرانی ١٩٣٢ پەلاماری دۆڵی زێتیان دا و شكستیان هێنا و ٧٥ كوژراویان هەبوو. لە ٢٠ی حوزەیرانی ١٩٣٢ محەمەد سەدیق و حاجی تەها ئاكرەیی ڕە‌وانەی گوندی گرانە كران بۆ وتووێژكردن لەگەڵ دەسەڵاتدارانی حكومەتی توركیا بۆ ڕێكخستنی ڕێكارەكان بۆ چوونه ناوەوەی خێزانە بارزانییەكان بۆ ناو توركیا و حكومەت ڕەزامەندی نیشان دا بە مەرجێك چەكەكانیان ڕادەستبكەن. لە ٢١ی حوزەیرانی ١٩٣٢ بارزانییەكان چوونە ناو خاكی توركیا، لە ٢٢ی حوزەیرانی ١٩٣٢ شێخ ئەحمەد چووە ناو خاكی توركیا، بە پاشەكشەیان شۆڕشی یەكەمی بارزان كۆتایی پێهات، بەڵام بزووتنەوەی چەكداری بەردەوام بوو، دوای ئەوەی چوونە ناو خاكی توركیا شێخ ئەحمەد، حاجی تەها ئاكرەیی و عەلی مح بارزانی گواسترانەوە بۆ ئەنقەرە، مستەفا بارزانی و محەمەد سەدیقیش بۆ ئەرزەرووم.
لە دوای چوونی بارزانییەكان بۆ توركیا حكومەتی عێراق باڵا دەستی خۆی لە ناوچەی بارزان سەپاند و چەند بنكە و بارەگای پۆلیس و سوپایی لە ناوچەكە دامەزراند، تا بەهاری ١٩٣٣ ڕووبەڕووبوونەوەكان كەم بوونەوە، دوای پەیمانێكی سێ قۆڵی لە نێوان توركیا و عێراق و بەریتانیەكان، حكومەتی توركیا شێخ ئەحمەدی ڕادەستی حكومەتی عێراق كردەوه، ئەمەش ناڕە‌زایەتی خەڵكی بارزان لێكەوتەوە و خاكی توركیایان جێهێشت و گەڕانەوە بارزان، لە دوای گەڕانەوەی بارزانییەكان لە كۆتایی ئابی ١٩٣٣ حكومەتی عێراق ترسی لێ نیشت بەوەی دووبارە بارزانییەكان شۆڕش دەست پێبكەنەوه. بۆیە شێخ ئەحمەدیان ئازادكرد، لە بەرامبەر ئازادكردنی شێخ ئەحمەد بەڵێنی ئەوەی دابوو بە حكومەت كە مستەفا بارزانی بنێرێت بۆ موسڵ، لە بەرامبەردا حكومەتیش بڕیاری لێبووردنی گشتی دا بۆ بارزانییەكان جگە له خەلیل خۆشەوی.
پاش ماوەیەكی كەم شێخ ئەحمەد بانگهێشتی موسڵ كرا، پاش چوونی شێخ ئەحمەد نێردراوێكی خۆی لە موسڵەوە نارد بۆ بارزان بە مەبەستی بانگهێشتكردنی مستەفا بارزانی، دوای چوونی مستەفا بارزانی هەردووكیان دەستبەسەر كران و محەمەد سەدیق، بابۆ، منداڵەكانی شێخ عەبدولسەلام و هەموو خێزانەكانیان بانگهێشتی موسڵ كرد، دواتریش بە تێكڕا گواسترانەوە بۆ خوارووی عێراق، لە دوای گەیشتنی ئەم هەواڵانە خەلیل خۆشەوی و ئەحمەد نادر و عەبدوڵا كركەمۆیی وەكو هەڵسوڕێنەری بزووتنەوەی چەكداری بارزان كە دوای شۆڕشی یەكەمی بارزان لە ناوچەكە مابوو‌نەوە، پەنایان بردە بەرزاییەكان، دووبارە ڕووبەڕووبوونەوەكان تا شەهیدكردنی ئەحمەد نادر لە ئەیلوولی ١٩٣٥، شەهید كردنی خەلیل خۆشەوی لە شوباتی ١٩٣٦ پەرەیانسەند، بەم شێوەیە شۆڕشی یەكەمی بارزان كپ كرایەوە.
