عێراق شكستی فیدراڵی، دیموكراسی و هاوبەشی

رێبوار حەمەلاو شوانی

پاش چەند رۆژێكی تر ساڵرۆژی 21 ساڵەی رزگاركردنی عێراقە لەلایەن ئەمەریكا و هاوپەیمانەكانییەوە كە ئامانجەكەی بەگوتەی خۆیانی هێنانی دیموكراسی بوو بۆ وڵات و رزگاركردنی بوو لە دیكتاتۆریەت. ئێستا دوای زیاتر لە دوو دەیە عێراق نەك دیموكراسی نییە بەڵكو بوونەتە خاوەن سێ هێزی خاوەن دەسەڵاتی تاكڕەوی و نادیموكراسی و میلیشیایی لەژێر فەرمانی دەرەكی.بۆیە، ئەزموونی حكوومرانی عیراق لە دوای رووخانی ڕژێمی بەعس، ئەزموونی سازانە ، بەبێ بوونی هۆشیاری دیموكراسی، ئەزموونێكە لە ڕووی تیۆرییەوە لەسەر بنەمای رێزگرتن وپێكەوە ژیان دامەزراوە، بەڵام نەك ڕێز لەو جیاوازییانە نەگیراوە، بەڵكو هەوڵ بۆ پشتگوێخستنی ئەو میكانیزم و بنەما سیاسی و كولتورییانەش دراوە، كە سەرزەمینی بەیەكەوە ژیان پێویستی پێیەتی.
مێژووی دروستكردنی عێراق وەك دەوڵەتە لە بنەڕەتدا هەڵەیەكی مێژوو و لەدایكبوونێكی ئیفلیج بووە بەو واتایەی كە نەتەوە و پێكهاتەكانی ناویدا هەرگیز باوەریان پێی نەبووە و نابێ ، لەگەڵ ئەوەشدا هاتنەسەر كاری ڕژێمە یەك لەدوای یەكان و هەر كامیان بۆ ماوەیەك بە زێهنیەتێكی شەڕانگێزی و دیكتاتۆری رۆحییەتی تۆڵەسەندنەوە و ڕق و كینە و تۆڵەسەندنەوەی بەرامبەر بەیەكتر زیاتر كردووە و هیچ ئومێدێكی نەهێشتۆتەوە ، بەتایبەتی كە هەموو رژێمەكان بە خەسڵەتی پەڵاماردان ناوخۆ ودەرەوە شوناسێكی ناشیرین وقێزەوەنیان بەخۆیان بەخشیووە ، بەتایبەتی و لە رابردووش سەرەڕای بەڵێنەكانی ئۆتۆنۆمی و دانپێدانان، لەوانە بڕگەكانی دەستووری عێراق، مافەكانی كورد زۆرجار پشتگوێ خراون و بووتە هۆی هەڵگیرسانی شۆڕش و سەرهەڵدانی ململانێ، كۆڵنەدانی گەلی كورد بۆ بەدەستهێنانەویە مافەرەواكانی.
ئەگەر سەرنج بدەینە سەر حكوومرانی ئەم 21 ساڵەی دواییدا ، لەگەڵ ئەوەی هیوایەك دروستبوو بۆ سەر لەنوێ بونیانتانەوەی عێراق لە سەر بنەمای دیموكراسی و فیدراڵی و هاوبەشی كە تێیدا دەستوورێك مافی گەل و پێكهاتەكانی ناوی مسۆگەر بكات وئاسەواری دەیان ساڵەی دیكتاتۆری ویەكتر سڕینەوە و شەڕ بسڕێتەوە ، بەڵام زۆری نەخایاند كە جارێكی تر ئاستەنگ و كۆسپ لە بەردەم بەڵێن و دیموكراسی وجێبەجێكردنی دەستووری هەمیشەیی لە عێراقدا دروستكران، بەتایبەتی گەلی كورد كە هەوێنی دیموكراسیخوازی و پێكەوەژیانە و لە رابردووش لەلایەن ڕژێمە یەك لەدوای یەكەكانەوە هەمیشە لە ژێر هێرش و پەڵاماردان بووە ، خاوەن مێژوو و شوناس و ڕەسەنایەتی تایبەت بەخۆیەتی و دەیان ساڵە خەبات وشۆڕش دەكات لە پێناو گەڕاندنەوەی مافی ئازادی وسەربەخۆیی ، لەگەڵ ئەوەشدا هەمیشە هەوڵی داوە تا ئەو كاتەی لە نێو چوارچێوەی زۆر ملێ عێراقدا بێ ئەوا كار بۆ چەسپاندنی دیموكراسی و ئاشتی بكات ، بەڵام ئەوەی لە راستیدا دەبینرێت ،هەمیشە رووبەڕووی سیاسەتی پەراوێزخستن و ئاگرو ئاسنی حكوومەتە فاشیزمەكانی عێراق بووتەوە .
لەگەڵ ئەوەی بە پێی دەستووری هەمیشەیی بێت دەسەڵاتەكان لە عێراق دیاری كراون لە دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە تا كۆتایی، بەڵام ئاشكرایە لە عێراق حكوومەتێكی سێبەر یا شاراوە ھەیە، كە دەسەڵاتی دەرەكییە و ئەو دەسەڵاتە عێراق بەڕێوە دەبات، بێگومان كۆمەڵێك وڵات ئەجێندای خۆیان ھەیە لە ناو عێراقدا و لەو ڕێگەیەوە دەست دەخەنە نێو كاروباری وڵاتی عێراق، بەڵام لە بنەڕەتدا حكوومەتی عێراق حكوومەتێكی فاشیە بە ھەموو پێوەرە سیاسییەكان، لەگەڵ ئەوەی هەرێمی كوردستان زۆر هەوڵی داوە و دەدا بۆ ئەوەی عێراق بخانە سەر ڕێچكەی دیموكراسی وفیدراڵی و جێبەجێكردنی دەستوور ، بەڵام زێهینیەتی ڕژێمە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق چ لە رابردوو و ئێستاششدا بەرامبەر بە مافەرەواكانی بەتایبەت لە دەستوور بەرامبەر بە كوردستان نەرێنی بووە ، هەمیشە هەوڵی ئەوەیان داوە گەلی كورد پاشگوێ بخەن ، ئازاری بدەن ، بڕگە دەستوورییەكانی تایبەت بە گەڕاندنەوەی خاك و ماف و شایستەداراییەكانی پێنەدەن ، هەموو ئەمانە ئاماژەن بەوەی كە فیدراڵییەت و دیموكراسی بەرەو لاوازی و هەرسهێنانە و هەنگاوەكانی تریش ئاماژەن بە نەمانی متمانە و ئینجا دواتر ئاشتی و سەقامگیری و دیموكراسی دەكەوێتە ژێر هەرەشەی زێهینیەتی دیكتاتۆری وفاشیزمی عێراقەوە .
ئەوەی لە ئێستادا ، دەبینرێت ، ئەو راستییەیەكە ، حكوومڕانی زۆرینەی مەزهەبی وتایفی باڵی بە سەربنەما بنچینیەكانی دیموكراسیدا كێشاوە كە ئەوەش خۆی لەخۆیدا هۆكارە بۆ پەراوێزخستنی نەتەوە و پێكهاتە جیاوازەكانی تر كە بە بنەمای مانەوەی دیموكراسی هەژمار دەكرێت ، چونكە دیموكراسی پەرژینێكە بۆ پارێزگاریكردن لە مافی پێكهاتە نەتەوەیی وئایین و ئایینزاكان ، بەڵام ئەوەی لە حكوومرانی ئێستای عێراق دەبینرێت هەرسنەكردنی دیموكراسی وپێكەوەژیانە، پێشێڵكردنی دەستوورە كە تێیدا مافی هەمووانی تێیدا جێگركردووە، بۆ گەلی كورد كە وەك دووەم گەورە نەتەوەیە و چەندین ساڵە سیاسەتی پەراوێزخستن و پێشێڵكردنی دەستوور لە دژی جێبەجێ دەكرێت و چەند ساڵێكە دادگای بەناو فیدراڵی بریاری پێشتر ئامادەكراویی سیاسی دژی جێبەجێ دەكرێت ، هەمووی ئاماژەن و پەیوەستن بە شكست و هەرەسهێنانی دیموكراسی وفیدراڵی لە عێراقدا .
ئێستا پرسی كورد و ڕەتكردنەوە و ئاگادارانەوەی هەموو ئەو پێشێڵكاریانەیە كە عێراق رۆژ بە رۆژ زیاتر بەرەو شكستپێهێنانی دیموكراسی دەبات ، چونكە كاتێك ساڵی 2005 دەستوور لە سەر ڕەزامەندی هەموو لایەنەكانی پەسەندكراو و دەنگی لەسەردرا ، ئەوا مافەكانی گەلی كورد و هەموو پێكهاتەكانی لە نێو جێكرابۆوە ، بە گرنتی دەستووریبوونی قەوارەی هەرێمی كوردستان بەهەموو مافەرەواكانییەوە ، بەڵام ئیتر نەك هەر رۆژ بە رۆژ كاری پێنەكرا ، بەڵكو پێشێڵكارییەكان و تاكڕەوییەكان گەیشتوونەتە لووتكە و ئێستا حكوومەتێكی خۆسەپێنی نادیموكراسیی لە ژێر فەرمانی دەرەكی گوشار و گەمارۆكانی سەر گەلی كورد زیاتر دەكات ، ئەویش ڕێچكەی سزادانی هەرێمی كوردستانە بە ڕێگەی دادگایەكی نافیدراڵی و نادەستوورییەوە كە هەموو بنەماكانی دەستوور ومافەرەكانی گەلی كورد و پێكهاتەكانی هەرێمی كوردستانی پێشێڵ و پاشگوێ خستووە .
ئەوەی لە عێراقی نادیموكراسی و تاكڕەویی ئەمڕۆ دەبینرێت ، فیدراڵی و هاوبەشی بوونی نەماوە ، تەنها بریاری گروپ و تاقمێكی میلیشیایین و حكوومەتێكی سێبەرە بە سەر حكوومەتەكەی سوودانیی دا كە هیچ توانا ودەسەڵاتێكی نییە ، دادگایەك كە هیچ بۆنی دادپەوەری و یەكسانی لێنایەت ، ئەوەش پێمان دەڵێت كە ، چیتر شتێك بەناوی دیموكراسی و پابەندبوون بە بنەماكانی دەستوور بوونی نەماوە و ئاماژەیەكی مەترسیدارە بۆ دەسەڵاتێكی دیكتاتۆری مەزهەبی و تایفی و هەڕەشەكردن لە سەقامگیری و ئاشتی و كاتی ئەوە هاتووە كە وڵاتانی زڵهێز و نەتەوەیەكگرتووكان چیتر بەرامبەر ئەو پێشێڵكارییانە بەتایبەتی بەرامبەر بە دیموكراسی و مافەرەواكانی كوردستان بێدەنگی نەبن ،چونكە نەمانی دیموكراسی و فیدراڵی و پێشێڵكردنی دەستوور واتا شەڕوناكۆكیی وچوونی عێراق بەرەو تونێڵێكی تاریك .