ن.ئاڤان قاسم
دواكەوتن یاخود خولانەوەی كولتووری گەڵ و شارستانی جیهان لە یەك بازنەدا، لەگەڵ گۆڕانی بەردەوامی زمان و سەردەم و سەدەكانی هاوچەرخدا..
ڕۆڵی گۆڕانی بەردەوامی هزر و ژێری مرۆڤ سەدە دوای سەدە چییە؟ بەسەر دواكەوتنی كولتووری گەڵێك بە بەراورد بە گەڵانی تری جیهان.
گۆڕانی كولتوور: «بریتییە لە وەچەرخانێكی سەرەكی، لە بوارە كولتوورەكانی كۆمەڵگا لە چەشنی گۆڕان لە ستایلە هونەرییەكان یان گۆڕان لە نەریتە ڕیشەدار و بەها كۆنەكان.»
كەواتە لەم جیهانەدا هیچ كۆمەڵگایەك نابینین كولتورێكی چەقبەستوو و ستاتێكی هەبێت، گەر هاتوو كۆمەلگەیەكی دوورە پەرێز یان داخراو و (كۆنزێرڤاتیڤیش) بێت، چونكە دیاردەیەكی( یونڤێرسالییە) و لە هەمووشوێنێك ڕوودەدات، بەلام خێرایی و ئاست و بوار و قەبارە و بنەما و سەرچاوەی گۆرانی كولتووری لە كۆمەڵگەیەك بۆ كۆمەڵگەیەكی تر بە گوێرەی هەلومەرجی تایبەتیەكەی گۆڕانی بەسەردا دێت.
گۆڕانی كولتوور لە كوردستان بەبەراورد بە گەڵانی تری جیهان ، ناهاوسەنگی گۆڕانكاری لە ڕەهەندەكانی كولتوور بێ لێكەوتە نابێت، لەدایكبوونی پیشەسازی لە ڕۆژئاوا و شێوازی نوێ بۆ ژیانكردن، گۆڕانی خێرایی سەردەم وایكرد دیاردەی (سۆسیۆكولتووری) نوێ بێتە ئاراوە، وەك دواكەوتنی كولتووری، «دواكەوتنی كولتوور: بریتییە لە ئەنجامی جیاوازیی خێرایی گۆڕانكاری لە ڕەهەندەكانی كولتوور لە بەرانبەر یەكتر دا»
دواكەوتنی كولتووری لە دوو ڕەهەندی ماددی و مەعنەوی پێكهاتووە، ماددیەكان وەك كەرستەی دروستكراو، پێشەسازی و داهێنانی تەكنەلۆجیا… تاد، مەعنەویش كە( ئۆگبێرن) بە (ئەدەپتیڤە)كان ناوزەدی دەكات وەك هەریەك لە دامەزراوە كۆمەڵایەتییەكان سیستەمی بەهاكان ، خێزان ، قوتابخانە ، یاساكان ، ئاین، مزگەوت… تاد
لە ڕوانگەی ئۆگبێرن، دواكەوتنی كولتووری، پێ وایە پەیوەندی بە نێوان توخمەكانی كولتووریدا هەیە، دێت پەنجە دەخاتە سەر پەیوەندی نێوان پیشەسازی و پەروەردەكردن یان فێركردن، گۆڕانكاری لە پیشەسازی پێویستی بە گۆڕانكاری و هەمواركردن لە سیستەمی پەروەردەكردن دەبێت.
كەواتە دواكەوتنی كولتوور پەیوەندیەكی بەهێزی بە گۆڕانی كولتوورەوە هەیە، گۆڕانی كولتووری چەندی قۆناغێكی هەیە، وەك قۆناغی سەرەتایی و قۆناغی گواستنەوە و قۆناغی كۆتای، قۆناغی سەرەتایی، دەستپێكی گۆڕانكارەكانە، لەدایكبوونی توخمە كولتورییەكان، بەتایبەتی تەكنەلۆژیایەكان، قۆناغی كۆتایی، پێكهاتووە لە قۆناغی تەواوكاریی ئەدەپتیڤبوونی توخمەكان لە كۆمەڵگادا، كە توخمەكە بەبێ كێشەیە و لە كۆمەڵگادا جێی پەنجەی خۆی دەگرێت.
هۆشیاری خێرایی گۆڕانی كولتووری بەستراوەتەوە بە هێزی ئایدۆلۆژیا و بەئاگای كۆمەلگا هەیە، كە چەندە پەسەندی ئەم گۆڕانە دەكەن یاخود دژ گۆڕانكاریین. تا ئەو ساتەی تاك بەتاكی كۆمەلگا بیرو بۆچوونیان بۆ گۆڕانكاری و بەروپیشچوون ئەرێنی بێت، ئەوا گۆڕانكاری خێرا دەبێت و بەپێچەوانەشەوە نەبونی هۆشیاری و خۆگونجاندن و پەرەدان بە توخمە ئەدەپتڤیەكان لە میانەی دامەزراوە ئەكادیمیاییە هۆشیاریی و بەرهەمهیێنەكا، كە ئەم دامەزراوانە ڕۆڵدەگێرن لە پەرەدان بە توخمە ئەدەپتڤیەكان و گونجاندنی لایەنەكانی كولتوور لەگەڵ یەكتر.
لەولاتر ڕۆڵی عەولەمە (جیهانگیری) بەسەر دواكەوتنی كولتووری گەڵانی جیهان بەتایبەت كوردستان، بەهۆی تێكەڵبوون و هاوبەشیكردنی بەشێكی زۆر لە داب ونەریتی گەڵانی زڵهێز و دروستكردنی كاریگەری ڕاستەوخۆ بەسەر گەلانی تازە پێگەیشتوو ، ئەمە وایكردووە بەشێك لە نەریتەكان بە جیهانی ببن، لەسەرتاپای جیهان بەرز ڕابگیریت و پێشوازی لێبكرێت لەلایەن گەلانی ترەوە، ئەمەش هۆكارە بۆ فەرامۆش كردنی بەشێك لە نەریتی نەتەوەیەك لەلایەن گەل خۆیەوە كە بەرەو كاڵبوونەوە یان لەناوچوون دەچێت.
(عەولەمە چییە؟ بەكوردی پێدەوترێت جیهانگیری و بە ئینگلیزی (Globalization)
سەرهەڵدانی جیهانگیری، تێگەیشتن لەسروشتی جیهانگیری
لە سەرەتای نەوەتەكان دەركەوت زۆربەی زانایانی ئەم بوارە كۆك نەبوون لەسەر ئەو زاراوەی كە ئێستا بەكاری دێنن، بەڵكوو ناوی (گەردوونیێتی) یان (هەسارەیی) یان لە پاڵ جیهانگیرییەوە دانابوو.
ئەم فكرە گواستنەوەی ئەو هێز و توانایانەیە كە لە خۆیەوە بگوێزریتەوە بۆ جیهان، ئەمەش خاڵی سەرەكی جیهانگیرییە
یان دەتوانین لە سێ خاڵدا كۆی بكەینەوە…
1 نەهێشتنی سنور
2 كۆكردنەوەی رێكخراو پارت وكۆمەڵەكان …لە ژێر سێبەری جیهان گیریدا
3 پەیوەندی مرۆڤەكان لە ڕووی فەرهەنگیەوە نەهێشتنی سۆزی ناسۆنالیستی و تێكەڵ بوون بە هەموو كلتورەكانی جیهان.
هەرچەندە زۆر كۆنه، بەڵام ڕۆژئاوا زۆر دەمێكە كاری بۆ دەكات بۆ ئەوەی بگاتە گۆڕینی ئەو لۆژیكەی، كە پێشتر خەڵكی كاری بۆ دەكرد وه بیریان ڵێ كردبوەیەوە، كە چۆن بتوانن ڕێكخستنی جیهان بكەن گۆرینەوەی بیرو ڕاكان و هەروەها لە ڕووی ئابووریشەوە تا بتواننسوود بە یەكتری بگەێنن بە واتایەكی تر خۆفەرز كردنە بە سەر هەموو بیرو بۆچونەكانی تردا.)
(ماكوان كەریم)
