ڕەنگین ئیبڕاهیم
بەشی یەكەم
ئیسماعیل بەگ كەسایەتیێكی لێهاتوو زیرەك و بژاردەی ناوچەكەی بوو، لە بنەماڵەیەكی دەستڕۆیشتوو فەرمانڕەوای ناوچەكە بوو، سەرەڕای پەیوەندی باشی لەگەڵ ئینگلیزو هۆشیاری سیاسی و زمانزانی….هتد ئەمانە هۆكار بوون بۆ هەڵبژاردنی بە نوێنەری شاری هەولێر.
عێراق لە٢٠ ی ئەیلولی ١٩٢٢ بڕیاری دا بە پێكهێنانی ئەنجوومەنی دامەزرێنەر، یەكێك لە مەرجەكانی بریتی بوو لە دانانی یاسایێك بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران، ئەو كات كوردستانی باشور سەر بە حكومەتی عێڕاق بوو، ئینجا نوێنەرانی كوردیش دەستنیشانكران بۆ ئەندامیەتی ئەنجومەن لەلایەن بەریتانیا، چونكە نەك هەر ئەوە بەڵكو دەبوایە مەلیك فەیسەڵ بە قسەی ئەوان كۆبوونەوەكان هەڵسوڕێنێت لە بەرژەوەندی ئەوان كار بكات.
یەكەم خولی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لە 16ی ئابی 1925 دەستی پێكرد، بنكەی دەنگدان لە عێراق دابەشی سەر سێ پارێزگای گەورە كرا، ئەوكات هەولێر سەر بە لیوای كەركوك بوو لە هەڵبژاردنەكەدا.
لە دوای بەڕێوەچوونی پرۆسەی دەنگدان، ژمارەی دەنگەكان لە هەولێر و دەوروبەری گەیشتە 77 هەزارو 327 دەنگ، ئەندامانی هەولێر لە ئەنجومەنی نوێنەران ژمارەیان گەیشتە ٧ كەس، بەڵام ئیسماعیل بەگ لە هەڵبژاردنی خولی یەكەم لەگەڵ نەبوو، دواتر كە هەڵبژاردن دەكرێتەوە لە 8ی تشرینی دووەمی ساڵی 1924، ئیسماعیل بەگ هەڵدەبژێردرێت لەگەڵ هەریەك لە (سەبیح نەشئەت بەگ، داود بەگ حەیدەری، یوسف ئیبراهیم ئەفەندی، عبدالله مخلس بەگ)، یەكەم دانیشتنی ئەنجوومەن لە خولی یەكەم، لە 16ی تەمموزی 1925 ئەنجامدرا، ماوەی خولەكەش تا ساڵی ١٩٢٨ بەردەوام بوو.
ئیسماعیل بەگ هەرگیز نەیدەویست ولایەتی موسڵ بكەوێتە ژێر دەسەڵاتی توركیا، هەمیشە بڕوای وابوو كەوا متمانە بە عەرەب كردن بۆ كورد هەڵەیەكی گەورەیە، بەڵگەی ئەوەش لە گفتوگۆكانی لەگەڵ هامڵتۆن بەدەر دەكەوێت.
لە ساڵی1926 یاداشتێكی بەرز كردەوە بۆ حكومەتی عێراق تیایدا ئەم داواكارییانەی هەبوو:
1- مافی كورد لەبەرچاو بگیرێ
2- لەبارەی دانانی دامەزراوەیەكی تایبەتی بۆ بەڕێوەبردنی كوردستان بارەگاكەی هەولێر یان كەركوك بێت، پەیوەندیان لەگەڵ بەغدا له ڕێگەی مەندووبی سامی بێت.
ناوبراو پێی وابوو( كێشەی كورد بریتییە لە یەك نەگرتن و ناتەبایی و دووبەرەكی نێوخۆیی جا چۆن ئەو گەوهەرە گران بەهایە بەدەست دێت). ئەم ڕووداوو یاداشت و داواكارییانە هاوكات بوون لەگەڵ كارەكانی شێخ مەحموود كە لە هەوڵی پێكهێنانی كابینەیەكی تر بوو. لە دوای تەواوبوونی كێشەی موسڵ به مەبەستی بەدواداچوون، ئیسماعیل بەگ لەگەڵ شاندێك دەستنیشان دەكرێت بچێت بۆ كۆمەڵەی گەلان، بەڵام كۆمسیاری باڵای بەریتانی ڕازی نەبوو، هەروەها ئەنجوومەنی نوێنەرانیش بەو بڕیارەی حكومەت ڕازی نەبوون، كە بەم تەمەنە بچووكە بچێتە كۆبوونەوەكانی كۆمەڵەی گەلان. ئەمە تەنها بەهانە بوو كۆمسیار مەرامێكی تری هەبوو، چونكە ئەوان لە داواكارییە ڕەواكانی ئیسماعیل بەگ دەترسان، نەوەك لە كۆبوونەوەكانی كۆمەڵەی گەلان ئاماژە بە مافەكانی كورد بكات و باسی داگیركردنی خاك و نەتەوەكەی بكات.
ئیسماعیل بەگ لەبارەی بەدیهێنانی مافی ئۆتۆنۆمی بۆ كورد، كارێكی زۆر ڕەوای بۆ كورد كردووه، كە مافی خۆیەتی و نابێت پێشێل بكرێت، لەگەڵ ئەوەدا بوو كە نامە بۆ سەرۆك عەشیرەتە كوردەكان بنێردرێت.
“ئیسماعیل بەگ داوا دەكات خوێندن لە ناوچە كوردییەكان به زمانی كوردی بێت، ئینگلیزەكان لە گۆڤاری زاری كرمانجی ئەو داواكارییە دەخوێننەوە”
بایەخدان بە خوێندن :
زۆربەی هەوڵەكانی ئەو بۆ پڕۆسەی خوێندن بووه، له گۆڤاری (زاری كرمانجی)دا ئاماژە بە دانیشتنی ئەنجوومەن كراوە، لە بەرواری 3ی ئەیلوولی 1925 ئینگلیزەكان داواكارییە‌كەی ئیسماعیل بەگ دەخوێننەوه، كە بە بەڵگەوە بڵاوكراوەتەوە دەڵێت: “دەبێت خوێندن لە ناوچە كوردییەكان به زمانی كوردی بێت”.
لەگەڵ ئەندامە كوردەكانی تری ئەنجوومەنی نوێنەران، هەوڵیانداوە خوێندن بەرەو پێش ببەن و كێشەو گرفتەكانی سەر ڕێگای خوێندن لابەرن، چونكە ئیسماعیل بەگ پێی وابوو خوێندن لە كوردستان زۆر دواكەوتووە. داوای كرد كە قوتابخانەیەكی ناوەندی لە هەولێر بكرێتەوه، بۆ ئەوەی ئەو قوتابیانەی قۆناغی سەرەتایی تەواو دەكەن پەنا بۆ شوێنە دوورەكان نەبەن. ناو و ژمارەی دەرچووانی قۆناغی سەرەتایی خستۆوەتەڕوو، ئاماژەی بەوەش كردووە، كە زۆربەی خەڵك لەبەر كەمدەرامەتی واز لە خوێندن دێنن و ناتوانن بچنە شوێنە دوورەكان. هەر بۆیە (جەعفەر عەسكەری) بڕیاریدا بە دروستكردنی قوتابخانە لە هەولێرو شاری ڕواندز، چونكە داواكاری ئەو تەنها شاری هەولێر نەبوو، بەڵكو ناوی ڕواندزیشی هێنا، بەڵام بەڕێوەبەری گشتی (معارف العسكری) ڕەخنەی لێگرت، بەهۆی ناونانی سیاسەتی بەرەو باكور، ئیسماعیل بەگ دووبارە دژایەتی دەكرێتەوە لەسەر بەكارهێنانی دەستەواژەی باكور.
لە درێژەی كارەكانی لە یەكەم هەڵبژاردنی وەك نوێنەری هەولێر، ئیسماعیل بەگ داوای لە ئەنجوومەن كرد، كە جیاوازی نەهێڵن لە نێوان لیواكانی عێراق و لیواكانی كوردستان، چونكە ئەوان نەیان دەویست ئیدارەیەكی تری سەربەخۆو جیا لە باكوری عێراق هەبێت، دواتر بەڕێوەبەری گشتی بڕیاریدا، كە بودجەیەكی باش تەرخان بكات بۆ كردنەوەی قوتابخانە له ڕواندز. لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی 1926 بڕیارێك لەلایەن حكومەتی عێراق دەرچوو، كە سەربازیكردن بە زۆرەملێ پیادە بكات، بۆ كورد و عەرەب و گشت پێكهاتەكانی تری نێو گەلی عێراق، بۆ ئەم مەبەستە بڕیارەكەی لە ئەنجوومەنی نوێنەران دركاند، بۆ ئەوەی بڕیاری لەسەر بدرێت، بەڵام ئیسماعیل بەگ زۆر ماقوڵانە هەڵسا به ڕەتكردنەوەی، بە شێوازێكی جوان وەڵامەكەی ئەو بۆ ئەم بڕیارە ئەو كات لە ڕۆژنامەی (اڵاوقات البغدادیە) بە زمانی ئینگلیزی بڵاوكرایەوه، كە ئیسماعیل بەگ بەم جۆرە قسەی كردووە:
“تكایە ئەم وشەی داهاتوو كه لە بەرژەوەندی ڕاستی دایە بڵاوی بكەنەوە… دەربارەی كوردو سەربازیكردن بەناچاری، كە هەندێك پێیان وایە تەنها برایانی شیعە دژایەتی ئەو كارە بوون، بە بەداخەوە بۆ كەسانێك كە خۆیان غافڵ كردووە لەم ڕاستیەو تا ئێستا هەستیان پێنەكردووە، كورد دژی سەربازیكردن بەزۆرییە، ئێمەی كورد پێمان وایە كە یاسای سەربازیكردن بەزۆری سوود بەخش نییەو زەرەرو زیانی زۆری هەیه، وەك بۆمبێكی گەورەیە بۆ وڵاتە خۆشەویستەكەمان، هەر بۆیە داواكارین لە حكومەت كه چاوپۆشی لەم بیرۆكەیە بكات)). ئەمە دەقی یاداشتەكەی ئیسماعیل بەگ بووە وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی كوردی كە خۆی ئەو كات بە عەرەبی بڵاوی كردۆتەوە.
