ڕێدوور ئیبڕاهیم، قوتابی قوناغی چوارەم -بەشی مێژوو
لە زانکوی سۆران
دابەشكردن و چاوبڕینی دەوڵەتە زلهێزەكان وایان كرد كوردستان و عیراق باسێك بێت لەباسە گرنگەكانی دانیشتن و كۆنگرە و پەیماننامەكان، گرنگی ناوچە كوردییەكانی بۆ خۆی یەكێك بوو لەخاڵە گرنگەكان كە دەوڵەتان ویستویان بیكەن بەناوچەی خۆیان كاتێ بەڵێنیان بەكورد داوە دوایی كە بەرژەوەندیان نەیخواستووە پەشیمان لێی پەشیمان بوونەتەوە، بۆیە لەناوبردنی سەربەخۆیی كورد كە لەپەیمانی سیڤەردا باس كرا داگیركەران بیریان لەوە كردوەتەوە كۆنگرەیەك ساز بكەن، لە12ی 2ی 1921 بە بەشداری چل كەسایەتی كۆنگرەیەك لەقاهیرە سازدرا بەكۆنگرەی قاهیرە ناوبرا، كۆنگرەكە لەچوار باسی سەرەكی كۆڵییەوە كە بریتین لەكەمكردنەوەی خەرجی بەریتانیای گەورە لەعیراق لێكۆڵینەوە لەو كەسایەتییانەی خۆیان بۆ تەختی پاشایەتی عیراق پاڵاوتووە و مەسەلەی كورد و ناوچەكانی كوردستان و لەشكری داهاتووی عیراق، ئەگەرچی تەوەری باسەكان لەسەر چارەنووسی عیراق بوو، بەڵام تەنها رێگە بەشاندی عیراقی درا بەشداربن، ئەو كەسانەش عەرەب بوون یاخود لایەنگری ئینگلیزەكان بوون بەشداریان پێكرا، رێگە بەشاندی كورد نەدرا بەشداری ئەو كۆنگرەیە بكات، لەگەڵ ئەوەی تەوەرێك لەتەوەرەكان تایبەت بوو بەكورد و ناوچەكانی كوردستان، بەڵام بەپێچەوانەی ویست و ئارەزووەكانی گەلی كوردەوە شازادە فەیسەڵی كرد بەشای عیراق كە ئینگلیز ئەمی بەپەسەند زانی، كوردەكانی كەركوك لەگەڵ ئەوە بوون كە حكومەتێكی كوردی دابمەزرێ، هەرچی هەردوو لیوای موسڵ و هەولێریش بوو بەمەرج دەنگیان بەفەیسەڵ دا و قەزاكانی رەواندوز و رانییە بەشداری ئەو دەنگدانەیان نەكرد، پاش ئەوەی لە 5ی 7ی 1921 ئەنجومەنی وەزیرانی عیراق دەنگیان بەمیر فەیسەڵدانا عیراق بوو بەدەوڵەتێكی سەربەخۆی مەلیكی و بەباوەڕی ئینگلیزەكان دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆ لەكوردستان دانەمەزرێ. لە كۆنگرەی قاهیرەیەدا دوو باسی سیاسی دەربارەی كورد هاتبوونە پێش یەكەمیان ئایا ناوچە كوردییەكان ببەسترێ بەعیراقەوە؟ دووەم لایەنگری جیابوونەوە و سەربەخۆیی كورد بكرێ؟ دوای كۆنگرەی قاهیرە هۆكارەكان و بەرژەوەندی ئینگلیز و وڵاتان وایانخواست كە كوردستان بەعیراقی عەرەبییە بلكێت بۆیە لە 18ی7ی 1926بەفەرمی هێڵی برۆكسل بوو بەسنووری نێوان عیراق و توركیا و كوردیش بەبێ دەوڵەتی مایەوە لەمەش زیاتر ئینگیلز و فەرەنسا بەزەبری چەك شۆڕشەكانی كوردستانیان كوژاندەوە.
لە1921دا لە قاهیرە كۆنگرەیەكی گەورە بە سەرپەرشتی و رابەرایەتی وەزارەتی موستەعمەراتی بەریتانیا بەرێوەچوو، ئەو كۆنگرەیە بەپلەی یەكەم بۆ باسكردنی كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوو لەو سەردەمەدا هەروەها باس كردنی مەسەلەی كورد و بارودۆخی كوردستان كە پێی دەوترا كوردستانی عوسمانی لەپاش كۆتایی هاتنی دەوڵەتی عوسمانی دابەشكرا بەكوردستانی ناوچەی عیراق و سوریا و توركیا. ئەو كۆنگرەیە بەسەرۆكایەتی وینستۆن چەرچڵی بەریتانی كە خۆی وەزیری موستەعمەرات بوو، لەو سەردەمەدا بەڕێوەچوو، لەكۆنگرەكەدا دوو ئاڕاستەی جیاواز دروست بوون دەربارەی مەسەلەی كوردستان یەكێكیان ئەوە بوو كە وینستۆن چەرچڵ خۆی ئەو ئاراستەیەی هەبوو ئەو بیرورایەی هەبوو كەوا كیانێك یان حكومەتێكی كوردی دروستبكرێ جیاواز یان بە جیا لەدەوڵەتی عیراق، دووەمیشیان پێرسی كۆكس و مسس بێڵ خاوەنی ئەو بیروڕایە بوون، كە ئەوان هەردووكیان لە عیراقدا كاروبارەی بەریتانییەكانیان بەرێوە دەبرد، بیروڕایان وابوو نەخێر با دەوڵەتێكی كوردی یان كیانێكی كوردی دروست نەبێ بەڵكو كوردستان بلكێنرێ بە دەوڵەتی عیراقەوە.
كۆنگرەیەكیان هێنایە پێشەوە تاوەكو ئەم كوشتارە لەكۆڵ خۆیان بكەنەوە و بیكەن بەكۆڵی عیراقییەكانەوە، ئەوە بوو بڕیاریاندا كۆنگرەیەك ببەستن، كۆنگرەی قاهیرە كۆمەڵێك لەدەوڵەتە عەرەبییەكانی ئەو كاتە بەشداریان تێداكرد بەسەرپەرشتی چەرچڵ كە ئەوكاتە لەگەڵ هەموو مەندووبەكانی سامی كۆبووەوە لە لە12ی 3ی 1921دا كۆنگرەكەیان دەستپێكرد لەقاهیرە دوانزە رۆژی خایاند لە 24ی 3دا ئەو كۆنگرەیە كۆتایی پێهات و گەیشتنە ئەوەی چوار خاڵ بەرەسمی بناسێنن، یەكێك لەو چوار خاڵە هێشتنەوەی ویلایەتی موسڵ بوو لەژێر ئینتیدابی بەریتانیا كە خۆی سەرپەرشتی بكات كە ئەو چوار شارە بوون موسڵ و هەولێرو كەركوك و سلێمانی بوو، پاشان مانەوەی سوپای بەریتانی لەعیراقدا و پاشان دانانی مەلیك فەیسەڵ، مەلیك فەیسەڵ كە خەڵكی سعودییە بوو هێنایان بەزۆر شەرعییەتێكیان پێی دا و لەو كۆنگرەیەدا كردیان بەپاشای عیراق. خاڵێكی تریش ئەوەیە كە هەموو نەتەوەكانی تری عیراق مافە كەلتوری و مافە نیشتمانی و زمان و رۆشنبیریی پارێزراوبێ لەچوارچێوەی عیراقدا.
