هیوا ساعدی
مووسیقا
مێژوونووسی یۆنانی گەزنەفۆن نووسیویەتی: “لە ساڵی (401 پ. ز) لە كاتێكدا لەشكری یۆنان دەیانەویست بە كوردستاندا بگەڕێنەوە، كوردەكان بەدەم گۆرانی و سروودی گوتنەوە، هێرشیان دەكردە سەر یۆنانییەكان”. هەروەها گزنەفۆن دەشڵێت كە كوردەكان ئەوكات بە تەواوەتی ئاشنای میوزیك بوونە و تەنانەت لە جەنگیشدا سوودیان لێ وەرگرتووە. لە گۆڤاری (فاسكەكە) كە تایبەت بە موزیك و لە فەرەنسا دەردەچێت، باس لە ئەوە كراوە كە لە ڕۆژهەڵات تا میزۆپۆتامیا واتە ئەو شوێنانەی ئێستا كورد تێیاندا دەژیا، كۆنترین بێشكەی میوزیكی جیهان بووە.
میوزیكی كوردی بە موزیك و گۆرانی خەڵكی كورد زمان دەگوترێت و لە دێر زەمانەوە تایبەتمەندی، دەوڵەمەندی، ڕەگ و ڕەسەنایەتی خۆی هەبووە و نەوە لە دوای نەوە لە سینگەوە بۆ سینگ گواستراوەتەوە. میوزیكی فۆلكلۆری كوردی لە سێ بەشی (ئەفسانە، چیرۆك و داستان) پێكهاتووە. وەك زۆربەی نەتەوەكانی دیكە، دروست بوونی میوزیكی كوردی دەگەڕێتەوە بۆ ئەفسانەكان، لەم بەشەدا ئەفسانەكان لە چوارچێوەی گۆرانی كوردیدا دەگوترێن كە بە حەماسی تایبەتیان هەیە. گۆرانییەكان دەبنە دوو بەشی (قارەمانەیت، دڵداری)، لە گۆرانییەكانی دڵداریدا لایەنەكانی ڕۆمانسیەت و ئەوینداری نێوان دوو كەس باس دەكرێت، وەك گۆرانی (زەنبیل فرۆش) كە لایەنی عیرفانی هەیە و گۆرانییەكانی (ئاس و حەسەن، خەج و سیامەند) كە چیرۆكی دڵداری دوو ئەویندارە و ئەمانە لە بەناوبانگترین كارەكانی ئەو بوارەن.
ڕەسەنترینی ئەو سازانەی لە میوزیكی كوردیدا سوودیان لێ بینراوە (زۆرنا و دەهۆڵ) بوون و دواتر هەندێك سازیتر هاتوونەتە ناو ئەو میوزیكە و بریتی بوون لە (شمشاڵ، زۆرنا، نایە، دەهۆڵ، دەف، دمبەگ، تەنبوور، كەمانچە، دیوان و نەی) كە گرنگی خۆیان هەبووە.
شێواز و ئاوازەكان: میوزیكی كوردی شێوە و ئاوازی جیاوازی هەیە كە ئەمانەی خوارەوە دەخەینە بەرباس:
- بەیت: یەكێكە لە گرنگترین مەقامە كلاسیكەكانی كوردی كە لە جەنگ، ئازایەتی و حەماسەكاندا كاری پێكراوە و لە ستایشی خوداوەندی تاقانە و پەیامبەر(ص) دا گوتراون، هەروەها بە (بالۆرە) ناو دەبرێت.
- سیا چەمانە: ئەو ئاوازە بە شێوەی دە هیجایی و دوو نیوە دێر و بە شێوەی كۆن دەگوترێت، بە هۆی تێكەڵ بوونی بە بابەتە عیرفانەكان، شێوەی تازەی بە خۆوە گرتووە و هەندێكات بە (مەقامی شێخان یان سۆفییان) ناو دەبرێت و تایبەتە بە ناوچەی هەورامان.
- هۆرە: یەكی دیكە لە جۆرەكانی میوزیكی كوردییە و مەقامێكی ئێجگار جوانە كە لە شین، ماتەم و غەریبی بە شێوازی سەنگین و لەسەرخۆ دەگاتە گوێی بیسەر. لە سەرەتادا گۆرانی تایبەت بۆ نزا و ستایشی (ئاهوورامەزدا) بوونە و ئەم وشەیەش هەر ڕیشەی زەردەشتی هەیە. كورد بۆ یاد و ڕێوڕەسمەكان، میوزیكی تایبەتی هەیە كە بە (مەولوودی) ناو دەبرێت.
- حەیران: حەیران ئاوازێكی دیكەی كوردییە و لەناو ئاخنی بەیتەوە هاتووە و ناوەڕۆكێكی پڕ لە سۆز و خۆشەویستی لە خۆ دەگرێت.
- لاوك: یان لاوژە لە ئاوازەكانی دیكەی كوردییە و لە گۆرانییە كلاسیكەكانی كوردی وەرگیراوەتەوە، لە ناو كوردەكانی پارێزگای خوراسانی ئێران بە (لۆ یا هەی لە لۆی شوان) ناو دەبرێت. لاوك و حەیران بە شێوەی زمانە شیعرییەكەیان لە یەك جیا دەكرێنەوە و لاوك بە تەواوەتی بە شێوەزاری سۆرانی دەگوترێت.
- گۆرانی: پڕ شكۆ و مەزنترین شێوەی میوزیكی كوردییە، مەزنترین نەغمەكانی زمانی كوردی تێیدا هەیە و كۆنترین بەشی میوزیكی كوردی لەخۆ دەگرێت. لە زمانی گشتیدا (بازاڕ) ناوی (گۆرانی) بە هەموو شێواز و ئاوازەكانی میوزیكی كوردی دەگوترێت.
شایی (شادی) كوردی
لەو لێكۆڵینەوە شوێنەوارناسییانەی لە ناوچەكانی كوردستان بە ئەنجام گەیشتوون، دەتوانرێت هەندێك وێنەی شایی كوردی لە سەر كۆزە و بەردە قورینەكان ببینرێت. شایی كوردی چەندین جۆری هەیە و بەڵام بە گشتی لە دوو جۆری (شایی بۆ خۆشی دەربڕین) و (شایی جەنگاوەری) پێكهاتووە. بە شێوەی ئاسایی لێهاتووترینی ئەو كەسانەی شایی كوردی دەكەن، دەبنە سەرۆكی دەستەكە و بە ناوی (سەرچۆپی كێش) ناو دەبرێت و یەكەم كەس دەبێت لە ڕیزبەندی ئەوانەی شایی دەكەن. سەرچۆپی كێش بە ئەنجامدانی جووڵەی جوان و لێهاتووانە و بە هۆی دەستە سەرێك كە لە دەستی ڕاستیدایە، هەروەها بەو دەنگ و هەرایانەی بە شادییەوە دەریان دەبرێت، گرووپەكە بەڕێوە دەبات و هەندێك جار وێڕای جۆشدانی هەستی تاقمی شایی، بەرپرسیاریەتی خێرا و هێواش كردنی تاقمەكەی لە ئەستۆیە. سەرچۆپی كێش هەندێكات بە پێی شارەزایی خۆی و بۆ زیاتر چالاك كردنی شایی، هەندێك جووڵەی تاكەكەسیش دەكات.
كەسانی دیكەی ناو شایی لە كاتێكدا كە دەستەكانیان ڕوو لە زەوی بەرداوەتەوە، پەنجەكانیان دەخەنە ناو پەنجەی ئەوانەی لە تەنیشتیان و لەناو شاییەكەدان. باشترین دۆخ كە شایی دەكەوێتە ناوی ئەوەیە كە بە شێوەی (ڕەش بەڵەك) واتە هەر ژن و پیاوێك بەدوای یەكدا بێت. گاوانی دوایین كەسە لەناو زنجیرەی شایی دا و كاریگەری زۆری بەسەر ڕیتم و شێوەی شایی دا هەیە، بەڵام كەمترن ئەو كەسانەی حەز بە گاوانی بكەن. لە شایی خۆشیدا، بۆ جۆشدانی هەستی ئەوانەی شایی دەكەن و ئەوانەی بە دیار شای یەوە وەستاون، سەرچۆپی كێش بە دوو دەستە سڕی ڕەنگاوڕەنگ كە لە دەستەكانیدان، دەست دەكات بە ئەنجامدانی جووڵە تاكەكەسییەكان و توانا و شارەزایی خۆی دەخاتە ڕوو.
بە پێی جیاوازی ناوچەكانی كوردستان، جۆرە جیاوازەكانی شایی تەنانەت ناوچەییش هەن، شاییەكان جیاوازی بەرچاویان هەیە لە شێوەی جووڵەی دەست و پێی بەشداران و هەروەها شێوەی جووڵەی گرووپەكە. لە دیارترینی جۆرەكانی شایی خۆشی دەتوانرێت ئەمانە دیار بكرێن: (گەڕیان، پشت پێ، چەپەی هەورامان، شێخانی، كەلەشۆ، چەپەیی، یەك پێیی، سێ پێیی، سووسكەیی و بادینانی.
چۆپی: ئەو شایە بە ناوی (هەڵپەڕكێ یان هەڵپەڕین) ناسراون و بە واتای هێرش بردن دێت. ئاوازێكە زۆر كۆن و لە سەردەمی پرستینی خودایانی (مهر پەرەستی) ماونەتەوە و بە دووزەلە و زەرب ئەنجام دراون
جلوبەرگی كوردی
بەرگی پیاوانە و ژنانەی كوردان، بریتییە لە: (كڵاو یان سەرپۆش، جلوبەرگ، پێڵاو). دوورین و بەكاربردنی هەریەك لەو بەرگانەش بە پێی وەرزەكان و جۆری كار و ڕێوڕەسم و ئاهەنگەكان لە یەكتری جیاوازن، لێ لە ڕووی داپۆشینی لەش و لاری مرۆڤ وەك یەكن. پێش پێشكەوتنی پیشەسازی قوماش و پێڵاو و هاوردە كردنیان بە فراوانی بۆ كوردستان، هەموو پێداویستییەكانی جلوبەرگ و پێڵاوی كوردی لە پیشەسازی ناوخۆیی بووە و هەر لە ناوخۆ چنراون و دۆردراون. لە چوار پارچەی كوردستان كە دابەش بوون بەسەر (عێراق، ئێران، توركیا و سوریا)، جۆرەكانی جلوبەرگی جیاواز دێنە بەرچاو، بە شێوەیەك كە كەمێك گۆرانیان تێدا كراوە. جلوبەرگی پیاوان لەم بەشانە پێكهاتووە:
1) كەوا و پانتۆڵ: لە جیاتی چاكت و پانتۆڵی ئاسایی لەبەر دەكرێت، بەڵام شێوازی دورینی لە مۆدێلی ئاسایی ئەوان جیایە. كەوا هەمان چاكەتی كوردییە كە لە چاكەتی سەربازی دەچێت و جیاوازی ئەوەیە كە گیرفانەكانی تەنیشتی نییە و هەروەها لە هەر دوو لا تەنیشتی چاكەتەكە، كرانەوە واتە هەڵبڕان هەیە، هەروەها جگە لە یەقەی كە هەیەتی لە هەر دوو قۆڵەكانیشی كرانەوەی هاوشێوەی یەقە هەیە. دۆرینی پانتۆڵی كوردی بە شێوەیەكە كە زاركی خوارەوەی تەسك و خودی پانتۆڵەكە فشە و لە جیاتی قایش، كۆتایی پانتۆڵ كە نزیكەی دوو ئەوەندەی شلواری ئاسایی فراوانە، بە بەنێك دادەخرێت كە بە (دۆخین) ناو دەبرێت، دۆخین دەچێتە ناو ئەو بەشەی پانتۆڵ كە وەك زار لە ناوەوە قەد كراوەتەوە. بە گشتی كەوا دەچێتە ناو پانتۆڵ و پانتۆڵ لە كەمری پیاو بە دۆخین دەبەسترێت. هەروەها شێوەی دیكەشی هەیە كە دەكرێت ناوەكانی (ڕانك و جۆغە، مورادخانی و كر یا شاڵ و … هتد) باس بكرێن.
2) پشتین: لە چەند مەترێك لە قوماشی تەنك و ڕەنگاوڕەنگ یان گوڵدار دروست دەكرێت، قوماشەكە لە پانی و بە دیوی ناوەوەدا قەد دەكرێت و دەدروورێت. دواتر بە شێوازی جیای (سادە، گرێ گرێ) دەبەسترێت.
3) كڵاو: كڵاوی كوردی زیاتر لە لایەن ئافرەتانی كورد و زۆر بە وردبینی و جوانی و بەو نەخش و نیگارانە دروست دەكرێت كە لە كولتووری ڕەسەنی كوردی ماوەتەوە. بە شێوەی ئاسایی لە دوو ڕەنگی ڕەش و سپی دروست دەكرێت و دوو جۆری (كڵاوی بەرز، كڵاوی تەختی) هەیە و دەخرێتە بازاڕەوە. هەڵبەت پێشینان پێیان وابوو كە نابێت سەری پیاوانی ڕووت بێت.
4) جامانە: دەسماڵێكی ڕەش و سپییە و لە چوار دەوری كڵاو دەئاڵێندرێت و لە پشتەوە دەخرێتەوە ناو یەك تا شل نەبێتەوە، هەڵبەت بارزانییەكان و هەندێكی دیكە لە كوردان جامانەی سوور لەسەر دەكەن.
5) كراس: هەمان كراسی ئاسایییە و جیاوازی ئەوەیە كە یەقەی نییە و قۆڵەكانیشی قوماشی درێژ و سێ سووچی هەیە كە بە (سۆرانی) ناو دەبرێت و بە شێوەی ئاسایی لە سەر قۆڵی دەبەستن. لە كاتی جەنگ و پێویستیشدا هەردوو سەری سەردەستەكان لە یەك دەبەستران و دەخرایە سەر پاشە مل، هەروەها ئەو سەر دەستانە دەبنە هۆی ئاسانكاری بۆ هەڵدانەوەی قۆڵەكان لە كاتی پێویست.
6) كلاش: پێڵاوێكە بە ڕەنگی سپی كە زۆر بە وردبینی و باشی و زیاتر لە لایەن هەورامییەكان دەچنرێت و ڕێگە لە دروست بوونی بۆنی ناخۆش لە قاچەكاندا دەگرێت و پێ بە فێنكی ڕادەگرێت. تایبەتمەندی كلاش ئەوەیە كە وەرزیە و ناكرێت لە زستان یا وەرزی پڕ باران بكرێتە پێ.
شیاوی باسە كە جلوبەرگی پیاوانە شێوازی جیایان هەیە، هەروەها چەند پارچەیەكی دیكە لە جلی كوردی پیاوان هەیە كە هەندێك كەس لەبەریان دەكەن و هەندێك كەس لەبەریان ناكەن، بریتین لە:
1) شاڵ: قوماشێكە بە ڕەنگی خورمایی یا ڕەنگی دیكە، بەری قوماشەكە تەسكە و زۆر گرانە و (ڕانك و چۆغەی) لێ دروست دەكرێت.
2) فەرەنجی: یا فەرەجی كە تایبەتە بە پیاوانی لە ناوچەی هەورامان و لە لباد دروست دەكرێت.
3) كوڵە باڵ: جۆرێكە لە بەرگ كە لە لباد دروست دەكرێت و شوانەكان لە شوێنەكانی لەوەڕی ئاژەڵەكانیان لەبەری دەكەن.
جلوبەرگی جوانی ژنانی كوردیش بریتییە لە1 ) سوخمە: وەك چاكەتی پیاوانە و هەندێك جیاوازی هەیە، لە قوماشی ئاڵ و واڵ و ڕەنگاوڕەنگ دیاری دەكرێت و زۆر كورتتری دەدورن و وەك هی پیاوان گیرفانی نیە، بە شێوەیەك كە تەنیا تا كەمریان دێتە خوار و هەندێك شوێن بە (كۆڵێجە) ناوی دەبەن.
2) كەوا: باڵاپۆشێكی درێژە و بە شێوەی ئاسایی لە قوماشی زۆر جوان و بەڵام ئەستوور (بە تایبەت بە سیم) دەدروورێت، لە باڵتۆ دەچێت و تا بن گوێزینگی لاقەكان دێتە خوارەوە و هیچ گیرفان یا دەركەوتەیەكی لە دەرەوە نیە. هەڵبەت ئەگەر خانمان كەوا لەبەر بكەن، ئەوا پێویستیان بە سوخمە نابێت و بە پێچەوانەوەش هەروایە.
3) كراس: كراسی ژنانەی كوردی بە دورینێكی سادە كە درێژە و تەواوی جەستەی دەگرێتەوە و دامێنی فەراحە و دەگاتە سەر قاچەكان و دایان دەپۆشێت. بە شێوەی ئاسایی لە قوماشی زۆر جوان و پوخت و ڕازاوە دروست دەكەن .
