رێبوار حەمەلاو شوانی
بۆ ئەمساڵ کۆنفرانسی ئاشتی و ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانکۆی ئەمەریکی لە ماوەی سێ رۆژ لە پارێزگای دهۆک بەڕێوەدەچێت، جێی ئاماژەیە کە كۆڕبەندی MEPS بۆئاشتی و سەقامگیری لە ساڵی 2019ـەوە لە هەمان ساڵ دامەزراوە، لووتكەیەكی ساڵانە بووە كە یەكێتیی ئەوروپا میوانداریی دەكات بۆ ئەوەی بوارێك بۆ گفتوگۆی ڕاشكاوانە لەسەر زەقترین پرسەكانی بەردەم ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقا دابین بكرێت. مەبەست لەم کۆنفرانسە ساڵانەیە گفتوگۆیەکی کراوە لەسەر ئاستەنگەکانی بەردەم سیاسەتی ئاسایشی و چۆنیەتی پێشخستنی پرسی ئاشتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە. بێگومان ئەم دیدار و گردبوونەوەی بەرفراوانەی دەیان کەسایەتی ناوچەیی و نێودەوڵەتیی و لە هەرێمی کوردستان ، دەرخەری ئەو راستییەیە کە کە هەرێمی کوردستان بووەتە سەکۆیەکی گرنگ بۆ بەرەوپێشبردنی زمانی گفتوگۆ و ڕۆڵ و پێگەی وەک ئەکتەرێکی ئەرێنی لە پرسە ئەمنییەکانداناوچەکەندا. وێنەی سیاسەتی ئاسایشی ناوچەکە لە مێژە بە هاوسەنگییەکی ئاڵۆز و گۆڕانکاری بەردەوام لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا تایبەتمەندە. لەم پڕۆسە ئاڵۆزەی بەرژەوەندییە نەتەوەیی و ئایینییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ڕۆڵی کورد و بەتایبەت ڕۆڵی هەرێمی کوردستان، هەم وەک ئەکتەرێکی گرنگ و هەم وەک ڕەمزی بەرخودانی جەماوەری لە بابەتی چارەنووسی سیاسی و کولتووریدا حیسابی بۆ دەکرێت لە ناوچەکەدا .
لە سەرەتای هێرشەکانی داعش و داگیرکردنی بەشێکی زۆری عێراقەوە، هەرێمی کوردستان ڕۆڵێکی یەکلاکەرەوەی هەبووە لە گۆڕینی هاوسەنگی هێزی سەربازیی ئەم ڕێکخراوە. پێشمەرگەی کوردستان ڕۆڵێکی سەرەکی هەبوو لە شکستپێهێنانی هێزەکانی داعش و تاکە هێزی زەمینی بوو کە لە ئۆپەراسیۆنەکەدا دژی داعش وەستایەوە و هەر ئەو لایەنە بوو کە زۆربەی ناحیە داگیرکراوەکانی لە دەستی ئەو ڕێکخراوە دەرهێنا و بۆ جارێکی دیکە بردییەوە ئاسایشی گونجاو لە دەستی ئەو ڕێکخراوە دەربچێت. خەڵکی ئەو ناوچانە. هێزی پێشمەرگەی کوردستان لە شەڕی تیرۆریستان بەردەوامبوون لە ژیان بە کەرامەت و دوور لە ژێردەستی ، دڵنیای دەدات لەوەی ناو و ڕۆڵی پێشمەرگە لەسەر ئاستی ناوخۆیی نامێنێتەوە و دەبێتە ئەکتەرێکی گرنگ لە جێبەجێکردنی ئاشتی و فراوانکردنی ئاسایشی سەقامگیر.
هەرێمی کوردستان لە ناوچەیەکی پڕ کێشەدایە، بەڵام لە ڕووی سامانە سروشتییەکانەوە بێ بەهرە نەبووە. هەرێمی کوردستان بۆتە ئەکتەرێکی گرنگ و کاریگەر لە بابەتی وزەدا. بەڵام عێراق بە بەکارهێنانی بڕیاری نادەستووری وەک دادگای فیدراڵی عێراق دژ بە هەرێمی کوردستان لە پرسی هەناردەکردنی نەوتدا، هەوڵ دەدات ڕێگری لە گەشەپێدانی ئەم کەرتە گرنگ و دیاریکراوەی هەرێم بکات. بەڵام لە کۆتاییدا پێویستی جیهان بە سەرچاوەکانی وەک نەوت و گاز، کە لە وڵاتانی پیشەسازیدا ڕوویدا بەهۆی قەیرانی وزە لە سەرەتای شەڕی نێوان ڕووسیا و ئۆکراینا، هەرێمی کوردستان بەشێکی گرنگ دەبێت لە پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییە .
هەرێمی کوردستان، وەک ناوچەیەکی ئارام و ئارام لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەمیشە هەوڵی پاراستنی ئاسایشی ناوخۆی شارەکانی داوە. ئەمەش وایکردووە هەرێمی کوردستان ببێتە شوێنێکی متمانەپێکراو و سەرنجڕاکێش بۆ وەبەرهێنەرانی بیانی و ناوەندێکی گرنگی ئابووری لە ناوچەکەدا. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ گەشەسەندنی کەرتی سامانە سروشتییەکان کە بووەتە سەرچاوەیەکی باشی داهات، هەروەها فراوانبوونی کەرتی نیشتەجێبوون و کشتوکاڵ، کە ساڵانە ئاستێکی نوێی گەشەسەندن تۆمار دەکەن.
پێگەی هەرێمی کوردستان وەک قەوارەیەکی یاسایی و دەستووری لە چوارچێوەی عێراقی فیدراڵیدا لە سیاسەتی هاوسەنگی هێزدا ناوازەیە، هەرچەندە هەرێم پێویستی بە هێزی هاوپەیمانی و گۆڕینی بەردەوامی هاوپەیمانییەکان هەیە. سەرەرایی ئەوەی هەرێمی کوردستان پەیوەندییەکی لەگەڵ عێراقی فیدڕاڵیی هەیە ، هەندێک هێزولایەنە هەن کە دەیانهەوێت بە ڕێگە و میکانیزمی جیاوازەوە دەسەڵاتە هەرێمی کوردستان سنووردار بکات و عێراق بکەنە سەنتراڵیزم لەگەڵ ئەوەی وڵاتانی دراسێش بە بوونی کوردستانی بەهێز زۆرجاران هەست بەنیگەرانی دەکەن .هەرێمی کوردستان ڕۆڵێکی گرنگ و کاریگەری لە شەڕی دژ بە تیرۆردا بینیوە. پێگەی هەرێمی کوردستان وەک ئەکتەرێکی بەهێز لە بەرامبەر هەڕەشەکانی گروپە تیرۆریستییەکاندا لە ئاستی ناوخۆییدا نەماوە، لەسەر ئاستی هەرێمە و بەشداری سەرۆک بارزانی و نێچیرڤان بارزانی و مەسروور بارزانی لە کۆنفرانسی ئاسایشی میونشن شایەتحاڵە بۆ ئەمە. . هەرێمی کوردستان سەرکەوتوو بوو لە جێبەجێکردنی سیاسەتێکی کاریگەری سەربازی و ئەمنی چ لە پێناو بەدیهێنانی ئاسایشی ئاشتی و ئاسایشی گونجاو چ لە سەر ئاستی عێراق و ناوچەکەو و جیهانیش بەتایبەتی هاوکاریکردنی هێزە ئەمنییەکانی عێراق بۆ داڕشتنی میتۆدێکی نوێ بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریستان. ئەمەش وایکردووە هەرێمی کوردستان ببێتە هاوبەشێکی گرنگ بۆ ئەمەریکا و وڵاتانی ئەوروپایی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
سەرکەوتنی هەرێمی کوردستان لە بونیاتنانی ناوچەیەکی سەقامگیر و ئاشتی کاریگەری زۆری لەسەر هەموو ناوچەکە بە گشتی و عێراق بەتایبەتی هەبوو. ئەمەش دەبێتە هۆی دروستکردنی ئیرادەیەکی سیاسی و ئەمنی لەلایەن ئەکتەرەکانی تری هەرێمەوە بۆ جێبەجێکردنی مۆدێلێکی هاوشێوەی هەرێمی کوردستان لەڕێگەی هێنانی سەقامگیری بۆ هەرێمێکی تێکەڵاو بۆ ڕاکێشانی وەبەرهێنانی بیانی و خۆشگوزەرانی باشتر بۆ هاوڵاتیان. ئەم سەرکەوتنە ئیلهامبەخشە بۆ کوردانی پارچەکانی تری کوردستان و کەمینەکانی تری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ ئەوەی لە خەباتی خۆی بۆ بەدەستهێنانی مافی چارەنووس ڕانەگرێت. گرنگی جیۆستراتیژیی هەرێمی کوردستان بۆ پەرەپێدان و لێکدانەوەی هاوکێشە ئاڵۆزە سیاسی و ئەمنییەکانی ناوچەکە گرنگە. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ تێپەڕاندنی ئەو تەحەددایانەی بەردەم ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کەوتوون و ئەم بوارە هەمیشە لەلایەک نموونەی سیاسەتی ئەمنی بێت و لەلایەکی دیکەشەوە گۆڕەپانێکی مەدەنی بێت لە جێبەجێکردنی پرەنسیپەکانی دیموکراسی و یەکگرتنی نەتەوەیی و ئایینیدا .
هەرێمی کوردستان لە ڕووبەڕووبوونەوەی میلیشیا شیعەکان و زیادبوونی کاریگەریی نەرێنییان لە ناوچەکەدا کێشەی بەخۆیەوە بینیوە. ئەم میلیشیایانە کە زۆربەیان لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەکرێن، توانیان کاریگەرییان لەسەر کایەی سیاسی و سەربازی عێراق هەبێت. چالاکییەکانی ئەو میلیشیایانە تەنیا بەگوێرەی ئاراستەی سیاسی و سەربازیی هەرێم نییە، بەڵکو زۆر جار هەنگاوی کردەیییان لەدژی ناوچەکە ناوە، بە بۆردومانکردنی شوێنە مەدەنییەکان و هێرشکردنە سەر فڕۆکەخانەکان و شوێنە ستراتیجیەکانی تری هەرێم بەرەو ماڵێکی نوێ . زیادبوونی دەسەڵات و شوێن دەستی میلیشیا شیعەکان کاریگەری خراپی لەسەر جێبەجێکردنی سیستمی دەوڵەت لە عێراقدا هەبووە، چونکە ئەوان هەمیشە لە کردەوە سیاسی و سەربازییەکانیاندا سیاسەتی ئێرانیان لە ناوچەکەدا پەیڕەو کردووە و هەمیشە بۆ دەرەوەی پێکهاتەی فەرمی چوونەتە دەرەوە لە دەوڵەت. . ئەم میلیشیایانە تەواوی هەیکەلی ئەمنی عێراقیان دابەشکردووە و ئەمەش بووەتە هۆی کەمبوونەوەی دەسەڵات و کۆنترۆڵکردنی حکومەتی فێدڕاڵیی عێراق لەسەر زۆر پرسیار و کردەوەی سەربازی لە ناوخۆ و دەرەوەی سنوورەکانی عێراق. وڵات بەرەو شەڕێکی توند دەبات و هەوڵەکانی یەکڕیزی و سەقامگیری کۆمەڵایەتی نامێنن ،بۆ ئەو مەبەستە پێویستە هەرێمی کوردستان بەردەوام بێت لە جێبەجێکردنی ستراتیژێکی گشتگیر و هەوڵدان بۆ سەقامگیرکردنی قەزاکانی کوردستان لە دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان، بەمەبەستی کەمکردنەوەی کاریگەریی نەرێنی میلیشیا شیعەکان لەو قەزایانە. ئەم ڕۆڵە ئەرێنی و کاریگەرە لە سێ لایەنی سەرەکیدا پێناسە کراوە. شەڕی تیرۆر و چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ میلیشیا شیعەکان و هێزێکی پێشبینیکراو بۆ پاراستنی هاوسەنگی هێزی سەربازی و سیاسی لە ناوچەکەدا گرنگە.
هەرێمی کوردستان بە هەڵوێست و کردەوە ئەرێنییەکانی وەک ئەکتەرێکی یەکلاکەرەوە لە ململانێ سیاسی و ئەمنییەکانی عێراقدا دەرکەوتووە. ئەم ڕۆڵە ئەرێنی و کاریگەرە لە سێ لایەنی سەرەکیدا پێناسە کراوە. شەڕی تیرۆر و چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ میلیشیا شیعەکان و هێزێکی پێشبینیکراو بۆ پاراستنی هاوسەنگی هێزی سەربازی و سیاسی لە ناوچەکەدا گرنگە. شەڕی ڕێکخراوی تیرۆریستی داعش: هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی کاریگەر شەڕی تاریکی داعشی کرد، نەک تەنیا ئاسایشی هەرێمی کوردستانی پاراست، بەڵکو ڕۆڵێکی نوێی بە هەرێمی کوردستان و هێزە ئەمنییەکانی بەخشی، وەک پێشمەرگە و… هێزەکانی دژە تیرۆر، دژی گروپە توندڕەوەکان، لێرەوە، پێگەی خۆیان لە دروستکردنی نەخشەڕێگای ستراتیژیدا جێگیر دەکەن و شێوازێکی سەرکەوتوو لە ناوچەکەدا پەیڕەو دەکەن. سەرکردایەتی بە کاریگەری میلیشیا شیعەکان لە ناو ژینگەی ناسەقامگیری سیاسی و ئەمنی عێراقدا، تا ئێستا سەرکردایەتی و ستراتیژی هاوسەنگی هەرێم لەگەڵ میلیشیا شیعەکان سەرکەوتوو بووە، بەڵام بێ کێشە نییە. بەڵام بەرگریکردن لە هەرێمی کوردستان بەمەبەستی پتەوکردنی بناغەکانی حکومەت لە بەرامبەر زلهێزە دەرەکییەکان، میتۆدێکی دژە سەرکەوتووە و بووەتە وەڵامێک بۆ ئەو لایەن و لایەنە ئیقلیمیانەی کە پشتیوانی سیستمی دەوڵەتداریی هەرێمی کوردستان دەکەن لە عێراق نەک ئەو… رێگایەکی دیکەی بێچەوانە. هێزێکی بنیاتنەر بۆ ئاسایشی ناوچەکە: تێپەڕاندنی ئاستەنگە ناوخۆیی و دەرەکییەکان، هەرێمی کوردستان بووەتە ناوبژیوانێکی متمانەپێکراو لە چارەسەرکردنی کێشەکانی عێراق و ناوچەکانی دیکەی کوردستان، وەک ڕۆڵی گرنگی سەرۆک بارزانی لە دەستپێکردن و درێژەدان بە پرۆسەی ئاشتی لە باکوور کوردستان و کوردستان. هەوڵدان بۆ یەکخستنی هەموو دەنگی کورد بۆ دۆزی کورد لە چوارچێوەیەکی ئاشتیانە و یەکتر قبوڵکراودا. بەهۆی ئەم هەنگاوانەوە هەڵوێستە ئەرێنییەکانی هەرێمی کوردستان ڕێگەیان بە حکومەتی هەرێمی کوردستان دا ببێتە لایەنێکی گرنگ لە پەرەپێدانی گفتوگۆ و لێکتێگەیشتن لەسەر پرسە هەستیارەکان.کۆبوونەوە و کۆنفرانسە نێودەوڵەتییەکانی ئاشتی و ئاسایش کە لە هەرێمی کوردستان بەڕێوەچوو، گەواهیدەری ڕۆڵی هەرێمی کوردستان بوون وەک ئەکتەرێکی بونیاتنەری ئاسایش و هێزێکی نوێ بەڵام کاریگەر لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. هێزی بەرەنگاربوونەوەی توندڕەوی و ئاستەنگە ئەمنییەکان لە هەرێم و گێڕانەوەی ڕۆڵێکی هێمن و ئاشتیانە بۆتە ڕاستییەکی حاشا هەڵنەگر لای دۆست و نەیارانی هەرێمی کوردستان کە ئێستا کوردستان ناوەندێکی هەرێمییە بۆ ئارامی و ئاسایشی درێژخایەن لە ناوچەکەدا.
