مووسا خالد
ئازادیا ڕادەربڕینێ و مافێ مرۆڤ و یان ئازادیا بیروڕا ئانكو بووچوون مافەكێ سیاسیە د ڕێكا ئاخفتنا بیروڕایا زاراڤێن ئازادیا ڕادەربڕینێ هەندەك جارا بكاردئێت، بو دێڤچوون لێگەڕایان و وەرگرتن و ڤەگوهستنا زانیاریا یان دروستكرنا بیروكەیەكێ بكاردئێت . مافێ مرۆڤ و ئازادیا رادەربرینێ گرێدایە ب ئازادیا سیاسی ,گرنگە پیڤەرا ئازادی سنوردار بیت و رێز ل تایبەتمەندیێن كەلتورێن مللەتین جیاواز بگریت ,پراكتیكێدا مافێ ئازادیا ڕادەربڕینێ ل هیچ وڵاتێكدا هەبوونا خو یا دروست نینە، عادەتەن دەكەڤیتە بەر رەخنێ و كارەك نەدروست دهێتە وەسفكرن، وەك حاڵەتەكێ نەگوهداریكرن یان و هاندان بۆ ئەنجامدانا تاوانەكێ. مافێ مرۆڤ و ئازادیا بیروڕا و دەربڕین زۆرجارا دگەڵ هەندەك جۆرێ ماف و سنوورداری هەیە, وەك مافێ مرۆڤ و ئازادی پەرستن و ئازادی ڕۆژنامەگەری و ئازادیا خۆپیشاندانی یان ئازادیا ئاشتیخوازانە مافێ ئازادیا ڕادەربڕین ل دیڤ ماددەیا 19یا جاڕنامەیا جیهانی مافێن مرۆڤ وەك مافەكێ بنەڕەتی یێ مرۆڤ دهێتە ناسێن و ل یاسایا نێڤدەوڵەتی مافێ مرۆڤدا ل پەیمانی نێڤدەوڵەتی مافێ مەدەنی و سیاسیدا هاتیە ناسین ل ماددەیا 19یا ICCPR دا یا هاتی: “هەموو كەسەكێ مافێ ئەوێ چەندێ هەیە دێڤ بوچوونا خو و ڕاوبۆچوونا خو بێژیت هەڵبگرێت” و “هەموو كەسەكێ مافێ ئازادیا ڕادەربڕینێ هەیە وه كو ماف ، ئەڤ مافە ئازادی دیڤدا دهێتە وەرگرتن ، و وەرگرتن و بێلایەنی زانیاری و بیروبۆچونا هەموو جۆرا بخوڤە دگریت،دڤێت بێ گوهدان سنوور وەكو چ بەشێوەیەكی نڤێسین و چاپكرنێ ل شێوەیەكێ هونەری و یان ب هەر ئامرازێكی دی بیت هەڵبژارتنا تە وەكو ” د وتارەكێدا هاتیە: جێبەجێكرنا ئەڤان مافا “ئەرك و بەرپرسیارێتی تایبەت” ب ستویێ خوڤە دەگرێت و “چدبیت یان رەنگە ئەڤە ببێتە هۆكاری وێ چەندێ سنورداركردنەكێ و ” ل دەمێ پێوەیست بۆ “ڕێزگرتن ل ماف یان هندەك كەسێن دیتر ” یان “بۆ پاراستنا ئاسایشا نەتەوەیی، ڕێكخستن گشتی، و تەندروستی بو رایا گشتی یان قوناغەكا پێشڤەچوونێ .
و دیسان كارلێكرن تێكەلكرنا كۆمەڵایەتی و كۆمەڵگەهێ هەروەسا( ڕیچارد مۆن ) وەك دەست پێكەك چەند پەیڤ و گوتن دیاركرنە كو بەحسێ هندێ دكەت كۆ مافی مروف و ئازادیا ڕادەربڕینێ پێویستە ب كارلێككەفتن و تێكەلبوون ب كۆمەڵایەتیێ ڤە. ئاماژە ب هندێ دەت كو د ڕێكا پەیوەندیڤە تاك دشێت پەیوەندی و گرێدان ێ دگەڵ ئەڤێن دی ژدا دروست بكەت وەكو ( خێزان و هەڤال و هەڤكاری ) چوون د ناڤ گفتوگۆ دگەڵ كەسێن دی یێن تردا تاك بەشداریێ د پێشكەفتنا مەعریفەتێ لە كۆمەڵگاهێ دا دەكەت . دەستپێكا ئازادیا بیروڕاو و دەربڕین هەر دەستپێكا چەمكی مۆدێرن ئازادیا مافێ مرۆڤ و بیروبوچوونا و دەربڕین ڤەدگەڕێت بۆ سەدەیێن ناڤەراستا ل چەرخێ كەڤن یێ مەلیكە و پاشایەتی ئانكو مەزن و یەكگرتوویا ل دیڤ شۆڕشا ل ساڵا 1688دا، پاشایێ ئینگلتەرا جەیمسی دووێ داگیركر، و ویلیامێ سێیەم پاشایێ ئینگلتەرا و شاهژنا مارا دووەێ یا ئینگلتەرا مافی مرۆڤ و هاونیشتمانیا ل فەرەنسا لە ساڵا 1789 و پشتێ شۆڕشا فەرەنسادا، كو تێیدا هاتبوو: ئازادیا بیروڕا وەكو مافێ مرۆڤ و دەربڕین ل ئەمریكا هەوال هەبوو د هەمان دەم و ماوەدا ئازادیا بیروڕاو دەربڕین بكەت مافەكێ بنچینەیی بینەرەت ، بەڵێ ل ئەمریكا سەركەفتی نەبوو د جێبەجێكرنا مافێ مرۆڤ و ئازادی بیروڕاو دەربڕین ل دەستوورێ 1776 و 1778 كۆ ئەڤ بەندە ل ساڵا 1798دا لادایە دژایەتیی لێ هاتە كرن.و ژ ئەگەرێ كۆچكرنێ ڕۆژهەڵات بۆ وڵاتێن ڕۆژئاوا و تێكەڵبوونا كلتوران دین ئاینان و ئامرازێن پەیوەندیێ یێن مۆدێرنی وەك ئینتەرنێت، دونیایێ مەوجەكێ نوی یێ مشتومڕی لەسەر پێناسەیا خراپكاری و زیان گەهاندن ب تایبەتی لەسەر هێماێن دینی بوو، ل دوماهیكا سالا 2005 و دەستپێكا سالا 2006 دا دونیا بو ئاراستەی لڤاندن و هەڵچوونا سیاسی و میدیایی و دینی ئو لڤان دوماهیكا لڤین و جموجولیا ل ئەوروپا دەستپێكر و دیڤدا هەمواركرنا یاسای یا كەڤن یا پێویست ب خراپ بكارهێنانا هێمایێ ئاینییەكان دكەن، كو هەرچەندە د یاسایێن ئەوروپادا هاتیە دیتن، بەڵێ ل نوكە دا بدەگمەن جێبەجێ دەكەن، بەڵێ دگەڵ بڵاڤبوونا كۆچبەران بۆ ئەوروپا لە وڵاتانێن نە ئەوروپی، زۆرا وڵاتانێن ئەوروپا خۆە ژ دۆخێكی یاسایی نەدروست ڤەكێشا ڤەدزی ژ ئەگەرێ هەبوونا ئەوان ماددەێن یاسایی ل یاسا ئەوان هێشتا یا هەی بۆ نموونە دبڕگەیێن 188 و 189 ل یاسایا تاوانێن نەمسا و بڕگەیا 10ی یاسای تاوانی یا فینلاند و بڕگەیا 166ی یاسای تاوانی ئەڵمانیا و بڕگەیا 147ی یاسای تاوانی هۆڵەندا و بڕگەیا 525ی یاسای تاوانەكانی ئیسپانیا . مافێ مرۆڤ و ئازادیا نەرێنی ئازادیە ل دەستتێوەردانا ئەوان كەسێن دیتر ئازادیا نەرێنی ب شێوەیەكی سەرەكی پێویستە ب ئازادیا لایەنێن دەرەكی و پێچوانە و بەرۆڤاژی وێ ئازادییا، یا پۆزەتیڤانە (دەستكەفتێ هێز و سەرچاوەیێن پێوەستێن بۆ دەرێكخستنا دیاركرنا شیانێن تاكی). و ئیسایا بەرلین ئەم جێوازیە د وانەیەكیدا ب ناڤ و نیشانێ “چەمكەكێ ئازادیێ” دا لە ساڵا 1958دا ناساندن و دریاكرن. چەمكی نێگەتیڤ یێ ئازادی ب زۆری د بەرگری لیبراڵی یێ ئازادیی یە دەستوورییە نمونەیێن كۆمەڵگەها لیبراڵیە دیمۆكراتی وەك ئازادی جووڵانەوە و ئازادیا مافێ مرۆڤ و دین و ئازادی ڕادەربڕین و دژی ب دەستێوەردانا دەوڵەتی مرۆڤ یان ئەخلاقیدا داناتیە، و زۆربەیا دەما د بەرگێریا د مافێ موڵكە تایبەتەیەكان دیاردكەت، هەرچەندە هەندەك نەڕەزایەتی لسەر ئەڤێ بانگێشە یێ هەیە كو تایبەتمەندە تایبەت ب پێوێستیا ئازادیا نەرێنی بەرز بكەتەڤە. مافی مروف ئازادیا پۆزەتیفی positie ئەرینی ئەوە خودان شیانێن تاكی لدیڤ پێویستیا ئازادانە خۆە دیاربكەت ، ب پێچەوانە و بەرۆڤاژی ئازادیا نەرێنییە، واتە ڕزگاركرنا تاكی ژ ئاستەنگێن دەرەكی لسەر كردارو رەفتاران مافێ مرۆڤ. چەمكێ ئازادیا پۆزەتیفی چ دبیت ژ ئازادیا ل سنوورێن ناڤخوی بخوڤە بگرێت.
لایەن و پێكهاتێن و كاریگەر ب بنجینەی بۆ چەمكێ ئازادیا پۆزەتیڤە ، چونكە بۆ ئازادیێ مافێ مرۆڤ دەڤێت مرۆڤ تێكەلبت ژ پێكهاتێن كۆمەڵایەتی ل جێبەجێكرنا ئیرادەیا ئازادانە مافی مروف و ئازادی دڤێت لەڕووێ پێكهاتەی و چینایەتیڤە و جودا ژ سێكسی و جودا ژ تەمەنی و جودا دژی كێم ئەندامان و ڕەگەزپەرستی دێ شێت ئازادیا مافێ و مرۆڤ كەسی ژناڤ ببەت، چونكە مافێ مرۆڤ و ئازادیا ئەرێنی ژ بەرژەوەندیا دەزگەهێ كۆمەڵایەتی دا ، ب شیانیێن هاوڵاتیان بۆ بەشداریكردن دحكومەت و ناسكرنێ دا و دیاركرن لسەر دەنگ و بەرژەوەندی و بەرژەوەندییان زێدتتر دەبێت هەر چەندە گوتارا ئیسایا بەرلینی “چەمكێن ئازادیێ” (1958) ب ئیكەم كەس هاتیە ناسكرن ، كو ب ئاشكرا جیاوازی ناڤبەرا مافێ و مرۆڤ ئازادی ئەرێنی و نەرێنی دەركریە، دەرووناسێن قوتابخانەێن فرانكفۆرت و فەیلەسوفی ماركسیستی هیومانیست ئیریك ڤۆم بە ئاشكرا د كتیبا ترس ل ئازادی ل ساڵا 1941 ل ناڤبەرا مافێ مرۆڤ ئازادیا ئەرێنی و سلبی ژیك جوداكریە، ئەگەرێ ئەڤێ ڤەدگەریت كو زێدەترە ژ 10 ساڵان بەری گوتارا وێ بەری بەرلین بكەڤیت. بۆ مافێ مرۆڤ دەربڕین بنیاتكرن واتا تە مافێ نەرازی و ڕازیوونێ هەیە ب ڕایا ئەڤێن دیتر هەیە،و زانیاریە دگەڵ ئەڤێن دیتر دبنە هاوبەش ، مافێ مرۆڤ و ئازادیا ڕادەربڕینی بنیاتكرنێ دێاردكەت، كو كۆمەڵگەهەكا دادپەروەرانە پەێدادكەت، كۆمەڵگەهەكا كو مافێ مرۆڤ و دادپەروەری بناسێت خزمەتێ دكەت و هەندەك جار دەسەڵات ماددێ 19ی جاڕنامەیا جیهانی مافێن مرۆڤ و ئەو مافێن ژلایەن ڕێكخراوا مافێ مرۆڤەوە پشتەڤانی بوكرن، مافێ ئازادیا ئایین و ئازادی وێژدان مافێ مرۆڤ و هزركرن( فكر) و مافێ پێكهێنانا پارتا سیاسی و مافێ خۆپیشاندان و ب ئاشتیان بخوڤەدگریت .
