بوار خالید عەبدولڵا
قۆناغی چوارەم بەشی مێژوو ئادابی زانكۆی سۆران
مارك سایكس، یەكێك لەپێكهێنەرانی رێككەوتننامەی سایكس –پیكۆ، هەشت ساڵ بەر لەئیمزاكردنی رێككەوتننامەكە، سەرۆك هۆزو خێڵە كوردییەكانی بینوەو لەگەشتێكدا بۆ ناوچەكانیان گفتوگۆی لەگەڵ كردوون. بەرهەمی ئەو گەشتەی نامیلەكەیەك بوو.
سایكس، لەساڵی 1908، كەدەكاتە هەشت ساڵ بەر لەواژۆكردنی ڕێككەوتنامەی سایكس – پیكۆ گەشتێك بەدووری (700) میل بۆ كوردستان ئەنجامدەدات، تیایدا چاوپێكەوتنو گفتوگۆ لەگەڵ سەرۆك هۆزو خێڵە كوردییەكانو پیاوانی ئاینیو خەڵكی زەحمەتكێَش دەكات لەگەڵ چەندین چینو توێژی تردا.
ئەمڕۆ 100 ساڵ بەسەر رێككەوتننامەی (سایكس – پیكۆ) تێدەپەڕێت كە لە 16ی ئایاری ساڵی 1916 لەنێوان بەریتانیا، فەرەنساو روسیا بەسترا بۆ دابەشكردنی ناوچەكانی ژێركۆنترۆڵی ئیمپراتۆری عوسمانی.
مارك سایكس، كەئەفسەرێكی بەریتانیا بوو لەگەڵ جۆرج پیكۆ، ئەفسەرێكی فەرەنسی، سنورەكانی ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی ئیمپراتوری عوسمانی-یان دەستنیشان كردو هەر بۆیە ئەو رێككەوتنە بەڕێككەوتنی سایكس-پیكۆ ناسراوە.
سایكس بەرهەمی ئەو گەشتەی بۆ ناوچەكانی كوردستان بەر لەهەشت ساڵ لەڕێككەوتنەكە، لەنامیلەكەیەكی (37) لاپەڕەییدا دەنوسێت بەناونیشانی (هۆزە كوردەكان لەئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا).
ئەو نامیلەكەیە وەكوی دۆكیومێنتێك لەژمارە (38)ی گۆڤاری پەیمانگای ئەنسرۆپۆلۆجی بەریتانیای مەزنو ئێرلەندە بڵاوكراوەتەوە لە تەمووزی-كانوونی یەكەمی ساڵی 1908 لەلاپەڕە (451-486).
لەپێشەكی بابەتەكەیدا مارك سایكس دەڵێت “لەبەرئەوەی زۆر بەدەگمەن شت لەسەر ئەم بابەتە بەزمانی ئینگلیزی نوسراوە، من نەمتوانی بەپێی ڕیزبەندی خیڵە كوردییەكان ریز بكەم”.
نەخشەی دابەشبوونی هۆزە كوردییەكان لەناو دەوڵەتی عوسمانی كە لەلایەن مارك سایكسەوە كێشراوە
سایكس لەنامیلكەكەدا باسی 76 هۆزو خێڵی كوردی كردووە، جگە لەچەندین تیرەی تر.
ئەمانەی خوارەوە، چەند هۆزێكی گەورەو بەناوبانگی كوردە كە مارك سایكس باسی كردون:
1 – داودە: چوار هەزار خێزانن، خێڵێكی نیمچە كۆچەرین كە حەز بەشەڕدەكەنو لەكەنارەكانی زابی خواروو دەژین. لەمەلەوانیدا زۆرباشنو ژمارەیەكی كەم ئەسپسواریان هەیە.
2- شێخ بزێنێ: چوار هەزار خێزانن، خێڵێكی مەزننو حەزیان لەشەڕەو زۆر توندوتیژو یاخین. ئەسپسواری مەزنن. زۆر زیرەكنو چەكی مارتینی هێنری دروستدەكەن. لەزستاندا لەگوند دەژینو لەبەهاردا لەژێر خێمەدا دەژین. دوای وەرزی دروێنە بەمەڕو ماڵاتەوە دەڕۆن بۆ سنوری ئێرانو لەمانگی ئەیلوول یان دواتردا دەگەڕێنەوە. مۆدیلی جلو بەرگیان ئێرانیە.
3- گەردی: شەش هەزار خێزانن. خێڵێكی بەهێزنو سەرقاڵی بەخێوكردنی مەڕوماڵاتو ئاژەڵداریو كشتوكاڵن، هەندێكیان جەنگاوەرن. جلو بەرگیان ئێرانیەو زۆر دەوڵەمەندو سوارچاكن.
4- هەمەوەند: 1200 خێزانن. ئازاترینو زیرەكترینو خێڵن لەناو خێڵەكانی كوردی بابانیدا. سوارچاكو نیشان شكێنی باشنو لەئاسنگەریو كشتوكاڵدا شارەزان.
5- جاف: 10 هەزار خێزانن، خێڵێكی مەزنی نیمچە كۆچەرین. وا باوەڕدەكرێت سەلاحەدین لەم هۆزە بێت. سەرۆك خێڵەكانی جاف بەوە ناسراون كەخیانەت لەیەكدی ناكەن.
6- بارزانی: 750 خێزاننو ناوی خێڵەكەیان لەناوچەی بارزانەوە هاتووە. ئەم خێڵە بەناوبانگن بەئازایەتی لەشەڕكردنو هەروەها بنەماڵەیەكی دیاریكراوی ئاینی كە بەشێخەكانی بارزان ناسراون.
7 – زێبار: 1000 خێزانن، ناوچەكەیان نزیكەی 30 گوند لەخۆدەگرێت. زێبارییەكان جوتیارو وەستاو ڕەزەوانی باشنو لەگەڵ بێگانەدا زۆر بەخشندەن.
8- شكاك: 6000 خێزانن، خێڵێكی بەناوبانگنو سێ مانگ لەناو چادر بەسەردەبەن، بۆیە دەتوانین بڵێین نیمچە كۆچەرین.
9- بڵباس: 400 خێزانن، لەسەر سنور دەژینو نیمچە كۆچەرین.
10- هەركی: 3000 خێزاننو خێڵێكی كۆچەری بەناوبانگنو زۆر پەرشو بڵاون، هەندێكیان لەئەرزڕومو هەندێكی دیكەش لەوانو لە نزیك موسڵ دەژین. ژنانی هەركی زۆر ئازان.
11 – شێخان: 500 خێزانن، بەتەواوی خێڵێكی كۆچەری دەوڵەمەندنو لەنێوان روباری دیجلەو هەردوو زابدا مەڕو ماڵات دەلەوەڕێنن.
12- شەبەك: 500 خێزانن، كۆچەری نینو هەندێك دەڵێن شیعە مەزهەبن.
سێر مارك سایكس، كە نوێنەرایەتی بەریتانیای دەكرد لەواژۆكردنی رێكەوتنامەی سایكس پیكۆدا. لە 16ی ئازاری ساڵی 1879 لەشاری لەندەنی پایتەختی بەریتانیا لەدایكبووەو لە 16ی شوباتی 1919 لەشاری پاریسی پایتەختی فەڕەنسا كۆچی دوایی كردووە.