كێشەی ویلایەتی موسڵ

كاژیان جەبار عسمان
بەشی مێژوو قۆناغی چوارەم زانكۆی سۆران

پارێزگای موسڵ كە لە ساڵی ١٩٢٦ەوە تا ئێستا درێژەی هەیە، ناوچەیەك بووە كە گۆڕانكاری مێژوویی و گۆڕانكاری سیاسی و تەحەددای بەردەوامی تێدابووە. ئەم ماوەیە بەرفراوانە كۆمەڵێك گۆڕانكاری و بەربەست لەخۆدەگرێت كە لە ماوەی سەدەی ڕابردوودا ڕێڕەوی پارێزگاكەیان لە قاڵب داوە.

١٩٢٦-١٩٥٨: گواستنەوەی سیاسی و سەربەخۆیی عێراق
لە ساڵی 1926 مووسڵ بابەتی ناكۆكی نێودەوڵەتی بوو، كە بە پرسی موسڵ ناسراوە، بە پلەی یەكەم لە نێوان دەوڵەتی تازە پێكهێنراوی عێراق و توركیا. لە كۆتاییدا كۆمكاری گەلان مووسڵی بە عێراق بەخشی و لە ساڵی ١٩٢٦ بە فەرمی بوو بە بەشێك لە شانشینی عێراق، لە سەردەمی دەسەڵاتی پاشایەتی و ئیختیاری بەریتانیادا، موسڵ شاهیدی گواستنەوەی سیاسی و گرژییە كە لە پرسی دەسەڵاتی ناوەندییەوە سەریهەڵدا، هەروەها خێڵەكی و نەتەوەیی ڕكابەرییەكان.

١٩٥٨-٢٠٠٣: سەردەمی سەدام حوسێن و دەسەڵاتی بەعس
ساڵانی دوای سەربەخۆیی عێراق گۆڕانكاری سیاسی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی، لەوانە سەرهەڵدانی پارتی بەعس. پارێزگای موسڵ وەك باقی عێراق كەوتە ژێر دەسەڵاتی پاوانخوازانەی سەدام حوسێن كە دەستپێشخەری قۆناغێكی سەركوت و ناوەندگەرایی دڕندانە بوو. ڕژێمی سەدام گرووپە نەتەوەیی و ئایینییە جۆراوجۆرەكانی بە تایبەتی كوردەكانی باكووری پەراوێزخست و چەوساندەوە. لەم سەردەمەدا لە كۆتایی هەشتاكانی سەدەی ڕابردوودا هەڵمەتی بەناوبانگی ئەنفال بەخۆیەوە بینی كە لە ئەنجامدا پێشێلكارییەكی بەربڵاوی مافەكانی مرۆڤ لەوان بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لێكەوتەوە.

٢٠٠٣-٢٠١٧: شەڕی عێراق و داگیركاریی داعش
داگیركردنی عێراق بە سەرۆكایەتی ئەمریكا لە ساڵی ٢٠٠٣ و دواتر ڕووخانی سەدام حوسێن سەردەمێكی نوێی بۆ پارێزگای موسڵ هێنایە ئاراوە. لە كاتێكدا ساڵانی سەرەتایی بە ناسەقامگیری و توندوتیژیی تائیفیدا دیار بوو، موسڵ هەندێك پێشكەوتنی لە بواری ئاسایش و حوكمڕانیدا بەخۆیەوە بینی. بەڵام دواتر ناوچەكە لە ساڵی ٢٠١٤دا بەهۆی سەرهەڵدانی داعشەوە گیرۆدە بوو، شاری موسڵ بوو بە مۆڵگەیەكی گەورەی داعش و پارێزگاكە ڕووبەڕووی داگیركاریی دڕندانەی ئەو گرووپە تیرۆریستییە بووەوە. ئازادكردنی موسڵ لە ساڵی ٢٠١٧ زیانی بەرفراوان و ئاوارەبوونی لێكەوتەوە.

2017-ئێستا: چاكبوونەوەی دوای داعش و ئاستەنگە بەردەوامەكان
لە دوای ئازادكردنی موسڵەوە، پارێزگاكە لەگەڵ ئەو زیانە بەرفراوانانەی كە بەهۆی ململانێكانەوە كەوتووە، لەنێویاندا وێرانكردنی ژێرخانی و دامەزراوە و ماڵەكان، خەریكی ململانێ بووە. قەیرانی ئاوارەبوون لە دوای داگیركاریی داعش تەحەدای مرۆیی بەرچاوی لێكەوتەوە، پێویستی بە پشتیوانی تاكەكانی ئاوارە و ئاوەدانكردنەوەی كۆمەڵگاكانیان هەبوو. نیگەرانییە ئەمنییەكان بەهۆی بوونی گروپە چەكدارەكان و گرژییە نەتەوەییەكان و پێویستی پاراستنی سەقامگیری بەردەوامن. هەروەها ناوچەكە شایەتی تەحەددیاتی سیاسی و ئابووری و حوكمڕانی بەردەوام بووە، لەوانە هەوڵەكان بۆ دووبارە بنیاتنانەوەی ئابووری ناوخۆیی، ئاشتكردنەوەی كۆمەڵگە جۆراوجۆرەكان و چارەسەركردنی گەندەڵی.

دۆخی ئێستا و ئاسۆی داهاتوو
گەشتی پارێزگای موسڵ لە ساڵی ١٩٢٦ تا ئێستا ڕەنگدانەوەی تابلۆیەكی ئاڵۆزی ڕووداو و تەحەددییە مێژووییەكانە. ناوچەكە خۆڕاگرییەكی بەرچاوی لە بەرامبەر ناخۆشیەكاندا نیشانداوە، بە پشتیوانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ڕێكخراوە ناحكومییەكان و حكومەتی عێراق. بەڵام بوژانەوەی موسڵ هێشتا پرۆسەیەكی بەردەوامە و ناوچەكەش بەردەوامە لە ململانێ لەگەڵ پرسە فرەلایەنەكان. ئاوەدانكردنەوەی ژێرخانی ئابووری، بوژاندنەوەی ئابووری، ئاشتەوایی لە نێوان كۆمەڵگە جۆراوجۆرەكان و پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان هەموویان ئەولەویەتی سەرەكین. لەگەڵ پێشكەوتنی پارێزگاكەدا، هیوایەكی بەكۆمەڵ بۆ ئایندەیەكی سەقامگیرتر و گشتگیرتر و خۆشگوزەرانتر بۆ خەڵكی موسڵ هەیە.