حازم شێروانی
بیرمەند و شرۆڤەكاران پێیانوایە، رەگ و ڕیشەی جیهانگەرایی بۆ سەردەمانی كۆن، بەتایبەتی بۆ سەرەتای سەدەی پازدە و لاوازیی و كۆتایی هاتنی سیستەمی دەرەبەگایەتی لە ئەوروپا دەگەڕێتەوە، كە تیایدا سەردەمی رێنیسانس دەستیپێكرد و دیاردەی دەوڵەتی نەتەوەیی، جێگەی بە فیوداڵیزم لێژ كرد، بەڵام دیاردەكە زیاتر خۆی لە كۆتاییەكانی سەدەی رابردوو نواند و بە فراوانی پانتایی سیاسەت و كاری رژێمەكانی رۆژئاوایی گرتەوە.
بەدیاریكراوی دوای رووخانی دیواری بەرلین لەساڵی ١٩٨٩ و شكستهێنانی سیستەمی سۆسیالیزمی بە سەركردایەتی یەكێتی سۆڤیەت، لەبەرامبەر سیستەمی سەرمایەداری بە سەرۆكایەتی ئەمەریكا و هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت بۆ شازدە كۆمار لەساڵی ١٩٩١ و كۆتاییهاتنی جەنگی سارد، كە ئەمەش نەك هەر بووە هۆی كاڵبوونەوەی رەنگڕێژی سنوورە باوەكان، بەڵكو پێكەوەبەستنەوە و گواستنەوەی زانیارییەكان بەڕێگای تۆڕەكانی ئەنتەرنێت، جاڕدانی گەردوونی جیهانگەرایی لێكەوتەوە.
بێگومان گڵۆبالیزەیشن تەنها خۆی لەیەك دەركەوتە و بواردا نانوێنێت، بەڵكو چەندین رەهەندی وەك، جیهانگیریی سیاسی – تەكنۆلۆژیا و زانیاری – ئابووری – بازرگانی ودارایی – كولتووریی – كۆمەڵایەتی لەخۆیدا بەرجەستە دەكات. بەڵام وەك پێناسەیەكی سەرەتایی و سادە، جیهانگیریی بریتیە لە پرۆسەیەك، كە دیاردە خۆماڵی و ناوچەیی و تاكگەرایەكان لەگەڵ دیاردە باوەكانی جیهانی، ئاوێتەی یەكتر دەكات و ڕایەڵەیەك لەنێوان هێزە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و چاندیی و تەكنۆلۆژییەكانی گەلان درووست دەكات.
راستە لە دەستپێكدا جیهانگەریی سیاسی و ئابووری و دارایی و بازرگانی لە ڕەوتی مێژووی خۆیدا شەپۆڵی كاریگەریی و ئاڵۆگۆڕی و ئەنجامەكانی هێناوەتە كایەوە، كەچی دواتر ئەم دیاردەیە پەلی هاویشتووە بۆ سەرجەم كایەكانی تری ژیانی مرۆڤایەتی، كە رەهەندی جیهانگەریی كولتووریی لەهەمووان زیاتر كاریگەرییەكەی بەدەركەوتووە.
زانای سیاسی ئەمەریكی (جێمس زۆرناو) پێیوایە جیهانگەرایی سەرلەنوێ بەرهەمهێنانەوەیە، وە ئاراستەیەكی گەشەسەندووشە، بۆیە ئەم جیهانگەرییە، جیهان بە ئەندازەیەكی ڕێژەیی دەكاتە جەستەیەكی یەكپارچەی كۆمەڵایەتی ڕەها و بێسنوور، لەبەرامبەریشدا بۆچوونی تر بەتایبەت لە خۆرهەڵاتی ناوین هەن، كە بباوەڕن دیاردەی جیهانگەرایی، گشتاندن و فۆرمەڵەكردنی دید و هزری شارستانییەتی رۆژئاوایە بەسەر تەواوی جیهاندا، بەمەش بەدیدەگرتنی ئەزموونی چوار دەیەی رابردوو، هیچ پنتێك لەم گەردوونەدا نەماوە نەكەوتبێتە بەر كارتێكردنی ئەرێنی و نەرێنی ئەم دیاردەیە.
گومانی تێدانییە كورد وەك گەلێكی دانەبڕاو لە جەستەی شێنیی جیهان و جوگرافیاكەشی وەك بەشێكی گەرمی مەیدانی رووداوە گەرمەكانی رۆژهەڵات، بێبەش و پەڕگیر نەبووە لە كاریگەریی و هەژموونگەرایی جیهانگەری.
كورد وەك هەر گەلێكی تری جیهانی ئیسلامی، لەلایەك ئەگەر مامەڵە و سەرەدەرییەكی زانستی و لۆژیكی لەگەڵ بەرهەم و بەها كلتوورییەكانی جیهانگەرایی بكات، ئەوا سوودێكی زۆری پێدەگات، كەچی لەلایەكی ترەوە، كورد بەدەر نییە لەو شەپۆڵە فۆبیایەی، كە بەركەوتووانی، هەترەشیان لە كاڵبوونەوەی بەها مرۆیی و كۆمەڵایەتییەكانی خۆیان چووە، سەرباری ترسیان لە لەدەستدانی تایبەتمەندیی و ناسنامە نەتەوایەتیی و بەها ئەخلاقییەكانیان بە چەمكی لۆكاڵیانە.
چونكە ئەم جیهانگەراییە بەر لەهەر شتێك تایبەتمەندی و جیاوازی كلتووری گەلان بە شێنەیی هەڵدەتەكێنێت و رەنجی ئەو خەڵكانەی دەستیان بە كلتووری خۆیانەوە گرتووە و بەدرێژایی مێژووی خۆیان كۆمەڵگاكانیان ئەم بەها و خەسڵەتە كلتووریانەیان لەهەناوی خۆیاندا پاراستووە، دەكەونە بەر ڕەشەبای جیهانگەرایی، وە ستراكتۆری بەها لۆكاڵیەكان تاڵان دەكات، كە پێیانوایە ئەمە یەكسانە بەلەناوچوونی هێدی هێدییان، كاراكتەری ئەم رۆڵەش جیهانگەریی میدیاكان دەیگێڕن، كە هەموو سنوورە دیمۆگرافی و جوگرافیەكان دەبڕن و خۆیان دەكەن بە دەڵاقەی هەر ماڵێكدا لەسەر ئەم زەمینە، لە حاڵەتێكدا زۆربەی هەرە زۆری دانیشتوانانی سەر ڕووی زەوی، بەكارهێنەری ئامراز و ئاڵاڤەكانی تەكنەلۆژیا و راگەیاندنەكانن بەهەموو جۆرەكانیەوە.
لەمەڕ پرسی كاریگەری عەولەمە لەسەر كۆمەڵگای كوردی، راجیایی دەربارەی سوود و زیانەكانی هەن.
بەوەی هەندێك بباوەڕن، جیهانگەرایی سیمایەكی گەشی بە ئابووری و لایەنی ئاوەدانكرنەوە و بووژاندنەوە و میدیایی … كوردستان بەخشیووە، كە دەكرێت بە لایەنێكی ئەرێنی ببینین، وە بووەتە رایەڵەیەكی مفادار بۆ تێكشكاندنی دابونەریت و كلتوورە سەپێندراو و دواكەوتوو و كۆنسێرڤاتەكانی كۆمەڵگاكەمان، وە
You sent
دەروازەیەكی رۆشنگەرانەی لەبواری زانستی و مەعریفی (بە هەبوونی هەموو تێبینی و رەخنەكانەوە لەسەری) بۆ كوردستان واڵا كردووە، لە بیاڤی سەربازی و هونەری و دیپلۆماسی و هەواڵگەریشەوە كەڵكی لێ وەرگیراوە، لێ هەندێكی تریان زیان و مەترسییەكانی جیهانگەریی بۆ خێزان و كۆمەڵگا و تاكی كورد دەخەنەڕوو، كە رەنگە زیانەكان زیاتر بەر پەیكەرەی كلتوور كەوتبن، بەڵام هیچ مەرج نییە هەمووان لەسەر زیانەكان كۆك بن و پێیانوابێت هەموو ئەو بەرهەم و دەرهاویشتانەی جیهانگەریی، دەچنە خانەی نێگەتیڤەوە.
هەندێك كەس پێیانوایە، سەلیقە و كلتووری ئەمریكی باڵادەستی خۆی بەسەر بەشێكی زۆری كلتووری كوردیدا سەپاندووە، لەئێستاشدا وێنە و نموونەكانی لە كوردستاندا دەبینرێن، وەك میوزیكی ڕۆك و خواردنگەی ماكدۆناڵد و كۆكاكۆلا و شتی تریش. كە كورد خۆی لە بواری خواردنەكاندا خاوەن تایبەتمەندی خۆیەتی.
هەرچەندە كورد لەبواری هونەری سینەما و شانۆ و درامادا، لەئاست هونەری دەوروبەر و داخوازی خەڵكدا نییە، كەچی گاریگەری فیلم و بەرهەمە سینەمایەكان بەڕوونی لەسەر رۆحی كلتوور و كەتواری كورددا دیارە و لاسایی كردنەوەی ژیان و تایبەتمەندی ئەكتەرەكان بە ڕوونی هەستی پێدەكرێت.
لاوازبوونی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان، یەكێكە لە دەرهاویشتە نێگەتیڤەكانی جیهانگەرایی، لێ كورد كۆمەڵێك خەسڵەتی جوان و رەسەنی خۆی هەیبوو و هەیە، لە میناكی سەردان و پرسە و بۆنەی تایبەت، بەڵام جیهانگەرایی ئەم خەسڵەتانەی كوردی لاواز و كاڵكردۆتەوە، تەنانەت شین و شاییەكانیش گۆڕانكاری زۆریان بەسەردا هاتووە و نزیكە نەریتە ئایینی و كۆمەڵایەتییەكانمان بە پێچەوانەی تەوژمی جیهانگەرایی دەكەونەوە.
لەژێر باندۆری عەولەمە، جلوبەرگ و پۆشاكی كورد خەریكە رەسەنایەتی و مۆركی نەتەوایەتی لەدەست دەدات. بەهۆی ئەم شەپۆڵەوە كەسایەتی تاكی كورد بەڕێژەیەكی بەرچاو كەوتۆتە بەر دیاردەی ڤارێبوون، لەلایەكی ترەوە، بەڕوونی لادان لە پەیوەندی نێوان هاوسەران بەدیدەكرێت و چەمكەكانی سۆز و وەفا و خۆشەویستی كەوتونەتە بەر نەشتەری گومان و خەریكە لەبەهاداریان خاڵی دەكرێنەوە.
راستە لەڕووی میدیا و راگەیاندنەوە زمانی كوردی خۆی گەیاندۆتە گوێچكەی هەر كوردێك، لێ بە سەرنجدان زمانی كوردی وەك رەگەزێكی گرنگ و زیندووی نەتەوە، گەشەی نەكردووە و زمانی ئینگلیزی گرنگی زیاتری پێدراوە، تەنانەت زانست و زاراوە و فەرهەنگی كوردیش لەژێر هەژموونی تووندی زمانی ئینگلیزی دایە، هەرلەم ڕووەوە زمانی عەرەبی بەحوكمی دراوسێیەتی و ژیانكردنمان لەگەڵ عەرەب لە بۆتەی یەك دەوڵەتی عەرەب زماندا، كە بۆ كورد هیچی كەمتر نییە لە ئینگلیزی، لە پاشەكشەیەكی بەرچاودایە.
لەبارەی میدیا و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیشەوە، ئەوەندەی ئەو تۆڕانە بوونەتە سەنگەری یەكتر ناشرینكردن و یەكتر شكاندن، جا لە حزبەكانەوە بگرە تا دەگاتە تاكەكەس، نەبوونەتە ئەگەری گۆڕانێكی نەوعی ئەرێنی بۆ كۆمەڵگا.
چاولێكەری و لاسایكردنەوەی خەسڵەتە رۆژئاواییەكان لە خواردن و بۆنە و شێوازەكانی ژیان و پۆشینی جلوبەرگ و ستایل و گرنگی نەدان بە بەها بەرزە خۆماڵییەكان و وەرگرتنی نۆرم و سرووتە كۆمەڵایەتییەكانی رۆژئاوا، لە هەڵسوكەوت و ژیانی كۆمەڵایەتی كورددا رەنگی داوەتەوە و بووەتە بەشێك لێی، لە نموونەی جەژنی سەری ساڵی زاینی. بەكارهێنانی كوێرانەی بەرهەمە بیانییەكان و گرنگی نەدان و بە كەم زانینی سەنگی كەسایەتی تاكی كورد و بە سووك بینینی داهێنانە نێوخۆییەكان و پارێزگاری نەكردن لە بەها ناوخۆییەكان، دیوێكی تری ئەم كاریگەریانەیە.
خاڵێكی گرنگتر، درووستبوونی فەرهەنگی سووكایەتی و گاڵتەكردن بە سەروەری و شانازی و رابردوو و مێژووی كورد بەگشتی، بە بیانووی لاوازیی كەسایەتییە مێژوویەكانمان و هەژاری شارستانییەت و ئەزموونمان، وە خراپی سیستەمی سیاسی و حوكمڕانیمان، سەرتاپای دەخەنە ژێر پرسیار.
جگە لەم بوارانەی باسمكردن، زۆر كایەی تر هەن، كە تووشی هەناسەبڕكێ بوونە لەئەنجامی بەریەككەوتنیان بە عەولەمە.
جا هیوادارین ئێمەی كوردیش سوودی زیاتر لە بەرهەمە پۆزەتیڤەكانی جیهانگەری وەربگرین و هەوڵ بدەین، ئەم دیاردەیە بكەینە بەردەبازێك، تا دۆز و رەوایەتیی و سەربەخۆیی كوردستان بگەینینە ئاستی وڵاتانی پێشكەوتوو، بەهرەمەند بین لە دەستكەوتەكان و خۆشمان بەدوور بگرین، لە لایەنە نێگەتیڤەكانی و مەترسیەكانی جیهانگەرییش لەبەرچاو بگرین.
