حسێن حوزنی موكریانی ناوێكی زیندوو و ئەستێرەیەكی گەش لە نێو لاپەڕەكانی مێژووی كورد
مەهدی محەممەد – زاری كرمانجی :
ئەمڕۆ 20 ی ئەیلوولی 2023، حەفتا و شەش ساڵ تێپەڕ دەبێت بەسەر كۆچی دوای یەكەمین مێژوونووسی كورد لە سەدەی بیستەمدا، كە ئەویش سەیدا (حوسێن حوزنی موكریانی) یە.
سەید حوسێن عەبدوللەتیف شێخ ئیسماعیل ناسراو بە حوسێن حوزنی موكریانی لە ساڵی 1893 ی زایینی لە شاری مەهاباد ی ڕۆژهەڵاتی كوردستان چاوی بە ژیان هەڵێناوە و لە ڕێكەوتی 20 ی ئەیلوولی 1947 لە بەغدای پایتەختی عێراق گیانی لە دەست داوە .
یەكەمین مێژوونووسی كورد
حوسێن حوزنی موكریانی، بۆ ماوەی پانزە ساڵ تەواوی هێز و توانای خۆی خستووەتە كار لە پێناو كۆكردنەوەی زانیاری مێژوویی سەبارەت بە مێژووی گەلی كورد، بۆ ئەمەش سوودی لە چەندین سەرچاوەی مێژووی كە بە زمانەكانی ( عەرەبی و هیندی و توركی و فارسی و فەرەنسی و ڕووسی) بڵاو كراونەتەوە، بینیوە، لەبەر ئەوەی شارەزایەكی باشی لەو زمانانەدا هەبووە، چەندین نووسراوی گرنگ و بەپێزی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی، هەر لەبەر ئەوەش بە یەكەم مێژوونووسی كورد دادەنرێت لە سەدەی بیستەمدا.
چەند وڵاتێك گەڕاوە بۆ كۆكردنەوەی مێژووی كورد
بەهۆی حەزی زۆری بۆ خۆ ڕۆشنبیركردن، دەستی داوەتە خوێندنەوەی پەرتووكی جۆراوجۆر بە زمانەكانی تر و بۆ دەستخستنی پەرتووكێك ئەم شار و ئەو شاری كردووە.
حوزنی سەرەتا لای باوكی و خاڵەكانی خوێندوویەتی و لە تەمەنی 21 ساڵیدا لە پێناو گەیشتن بە ئامانجەكەی، ناوچەكەی خۆی جێ ده‌هێڵێت و ڕوو دەكاتە دەرەوەی وڵات، ئەمەش دەبێتە دەرفەتێكی تری كرانەوە بە ڕووی حوزنی كە هەر یەك لە وڵاتانی (سووریا و میسر و لوبنان و ڕووسیا و فەرەنسا و ئەفغانستان و حیجاز) ببینێت و ئاست و توانای خۆی لە ڕووی ڕۆشنبیری و زمانەوانی پێش بخات و سەرچاوەیەكی باشی مێژووی لەسەر نەتەوەكەی كۆ بكاتەوە .
چاپخانەی حەلەب هەنگاوێك بۆ كارى گەورەتر
حوسێن حوزنی دوای ئەوەی ڕوو دەكاتە وڵاتی سووریا و ژیانی ئەوێ هەڵدەبژێرێت، بیر لە كارێك دەكاتەوە بۆ ئەوەی بتوانێت لەگەڵ حەز و ئارەزووی ئەو بگونجێت و ئامانجەكەی زیاتر پەرە پێ بدات و سەرمایەكیش بۆ خۆی پەیدا بكات، بۆیە ساڵی 1915 چاپخانەیەكی بچووك لە شاری حەلەب دادەنێت و كار لە سەر بڵاوكردنەوەی ئەدەب و مێژووی كوردی دەكات و لەوێدا شۆڕشێكی مێژووی و ئەدەبی بەرپا دەكات.
لەبارەی چاپخانەكەی حوزنی لە حەلەب، شێخ عومەر وەجدی مامۆستای ڕەواقی ئەكراد لە ئەزهەر نووسیویەتی : “لە محەممەد عەلی عەونیم بیستووە كە دەیگوت: چاپخانەی حوزنیم لە حەلەب دیتووە كە ئەدەب و مێژووی كوردی پێ چاپ دەكرد. خەیاڵم بووە بچمە سوێرەك و سەر لە خزمان بدەم، بەڵام حوزنی ئەوەندەی كار تێ كردم وازم لە سەفەر هێنا و گەڕامەوە میسر و بڕیارم دا منیش چاو لەو پیاوە بكەم و خۆم بۆ خزمەتی مێژووی كورد تەرخان بكەم.”
گواستنەوەی چاپخانەكەی بۆ ڕواندز
حوسێن حوزنی لە ساڵی 1925 بڕیار دەدات حەلەب بەرەو باشووری كوردستان جێ بهێڵێت، بۆیە ڕواندز وەك وێستگەیەكی تری ژیانی كاركردن و خزمەتكردن بە مێژوو و ئەدەبی كوردی هەڵدەبژێرێت و چاپخانەی لە حەلەبەوە دەگوازێتەوە بۆ شاری ڕواندز و ئا لەوێدا ئیدامە بە كارە ڕۆژنامەوانییەكەی خۆی دەدات و ئامانج و كارەكەی گەورە تر و پێشتر دەخات.
ئەگەرچی حوزنی لە ئیستەنبوڵ و حەلەب چەندین گۆڤاری وەك (كوردستان، ئارارات، بۆتان، چیاكرمانج، دیاربەكر، سۆران) بە نهێنی دەركردووە، بەڵام دوای ساڵێك لە هاتنی بۆ ڕواندز، كاروانی ڕۆژنامەوانی خۆی بە دەركردنی گۆڤاری (زاری كرمانجی) بەردەوامی پێ دەدات.
مومتاز حەیدەری نووسەر و ڕۆژنامەنووس، لە بارەی گۆڤاری (زاری كرمانجی) دەڵێ : “كە دەستم بە خوێندنەوەی ئەو 24 ژمارەیە كرد، بەرامبەر بابەت و ناوەڕۆك و ڕێبازە نەتەوە پەروەرییەكانی و گیان و شێواز و دەستی هونەری و داهێنانی ڕۆژنامەنووسی ئەو گەورە مێژووناسە, زێدە سەرسام بووم ! كە لە ڕۆژگارێكی زێدە شەوە زەنگ و دواكەوتوویی كۆمەڵی كوردەواری, گۆڤارێكی وا ناوەڕۆك كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی و نەتەوەیی و سیاسی، دەوڵەمەند دەربكات.”
گەورە نووسەر و ڕۆژنامەنووس و مێژوونووسانی كورد، هەڵسەنگاندنی كار و چالاكییەكانی حوزنی لە شاری ڕواندز لە ڕووی ڕۆژنامەگەری و ئەدەب و مێژوویەوە بەرز نرخاندووە و بە سەردەمێكی زێڕین ناویان بردووە.
جگە لە گۆڤاری زاری كرمانجی، ساڵی 1935 گۆڤاری ڕووناكیی لە هەولێر دەركردووە.
موكریانی ساڵی 1943 لە ڕواندز دوور دەخرێتەوە بۆ بەغدا و لەوێش دەستبەرداری كاری ڕۆژنامەوانی خۆی نابێت و لە هەمان ساڵ سەرپەرشتی گۆڤاری (دەنگی گێتی تازە) دەكات .
یادگارییەكانی حوزنی
حسێن حوزنی موكریانی مێژوونووس، لە ماوەی 30 ساڵ لە كاروانی ڕۆژنامەوانی خۆیدا، خاوەنی زیاتر لە 17 پەرتووكی قەبارە گەورەیە كە یانزە لەو پەرتووكانە لەسەر مێژووی كوردە وەك (مێرگەی دڵان، خونچەی بەهارستان، پێشكەوتن، ئاوڕێكی پاشەوە، میرانی سۆران، كوردستانی موكریان، ناودارانی كورد، بە كورتی هەڵكەوتی دێریكی، لاپەڕەیەك لە دێریكی كوردستانی موكری).
جگە لە دەركردنی چەندین گۆڤار بە ناوەكانی (كوردستان، ئارارات، بۆتان، چیاكرمانج، دیاربەكر، سۆران، زاری كرمانجی، ڕووناكیی، دەنگی گێتی تازە) و چیرۆكی منداڵان .
هەروەها دەگوترێت حوزنی كە چەندین كتێبی تریشی نووسیوە، بەڵام تا ئێستا بڵاونەكراوانەتەوە.
حەزەكانی تری حوزنی
حوزنی موكریانی، حەزی لە بەخێوكردنی كرمی ئاوریشم و جوانوسیی كردووە و دەستێكی باشیشی لە هونەری هەڵكۆڵینی سەر بەرد و تەختە و وێنەگرتن و مۆر هەڵكەندنیشدا هەبووە، لە ساڵی ١٩٢٨ دا كتێبێكی دەربارەی بەخێوكردنی كرمی ئاوریشم نووسیوە.
لە شاری هەولێر ئەسپاردەی خاك ده‌كرێت
حوسێن حوزنی موكریانی دوای ئەوەی لە 20 ی ئەیلوولی ساڵی 1947 لە شاری بەغدا كۆچی دوای دەكات و تەرمەكەی دەگەڕێنرێتەوە كوردستان و لە یەكێك لە گۆڕستانەكانی هەولێر بە خاك دەسپێررێت .
