محەمەد هەسنانی
بە درێژایی مێژوو هەوڵی چەوساندنەوەی كورد دراوە لەلایەن داگیركارانەوە، هەروەك هاوپەیمانان لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە پەیماننامەیەك لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانیدا مۆر دەكەن، یەكێك لە بڕگەكان ئەوە بووە كە ئۆتۆنۆمی بدرێتە كوردستان، بەڵام ئەم پەیماننامەیە لەلایەن بزوتنەوەی مستەفا كەمال ئەتاتوركەوە دژایەتی كرا و لە دواجاریشدا تووانیویەتی پوچەڵی بكاتەوە.
هەروەك سامان حوسێن ئەحمەد، لە پەرتووكی زلهێزەكان لە جەنگی یەكەمی جیهانییەوە تا كۆتایی جەنگی سارد (1914-1991) لە بارەی پەیماننامەی سیڤەر نووسیوییەتی: لە 10ی ئابی ساڵی 1920 هاوپەیمانان ئەم پەیماننامەیان لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانیدا مۆر كرد، كە گرنگترین بەندەكانی بریتی بوون، لەوەی تەنگەبەرەكانی وەردەنیل و بوسفۆر، بكرێنە ناوچەیەكی لە چەكداماڵراو و لیژنەیەكی نێودەوڵەتی چاودێریان بكات، هەروەها بڕیاردرا چەند ناوچەیەكی گرنگ و بە ناوچەی ئەزمیریشەوە بدرێت بە یۆنان، دوورگەی ڕۆدس و دۆدیكانز بدرێتە ئیتاڵیا و سەربەخۆی ئەرمەنییەكانیش لە بەشی ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ لەژێر چاودێری وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ڕابگەیەندرێت، هەروەها ئۆتۆنۆمی بدرێتە كوردستان، هەر بەپێی ئەم پەیماننامەیە بڕیاربوو سوپای توركی، هێزی جەندرمە و پاسەوانانی سوڵتانیش سنووردار بكرێن، بەڵام ئەم پەیماننامەیە لەلایەن بزوتنەوەی مستەفا كەمال ئەتاتوركەوە دژایەتی كرا و لە دواجاریشدا تووانی پوچەڵی بكاتەوە و بگۆڕێت بە پایماننامەی لۆزانی 1923.
كە بە پێی پەیماننامەكە توركیا دەستبەرداری دوورگەی عەڕەبی سوریا و عێراق و فەڵەستین و مسیرو سودان و قوبرس بوو، هەروەها تەواوی دەستەڵاتی توركیا بۆ ئەستنەبول گەڕایەوەو دان بە دەستەڵات و سیادەی تەواوی دانرا لە ناوچەی ئەنادۆل، هاوكات سەرجەم ئەو قەرەبوویانەی كە لە سیڤەردا بەسەر توركیا سەپێنرابوون، پوچەڵكرانەوەو بڕیاریش درا بەندەرەكانی توركیا ئازادبێت، بۆ هەموو كەشتییەك و قەدەغەش كرا لە توركیا بنكەی سەربازی و قەڵا لەسەر رۆخی دوورگەكان دابمەزرێنێت.
لە كۆتایدا دوای جەنگ بەندەكانی ئەو پەیماننامانە بوون بە بناغە و بنەمای ئەو پەیوەندییە نێو دەوڵەتییانەی كە لەدوای جەنگدا جیهانی گرتەوە، ئەویش لە چوارچێوەی ڕەچاوكردنی بەرژەوەندی وڵاتە براوەكانی جەنگ لەسەر حیسابی بەرژەوەندی وڵاتانی تر.
لە ڕاستیدا ئەم پەیماننامەیە بەشێكی زۆری كێشەكانی پێشوتری هێشتەوە ئەمە جگە لەوەی كە چەند كێشەیەكی نوێشیان سەرباری كرد، كە دواجار ئەم كارەیان دۆخێكی سیاسی هێندە ئاڵۆزی نایەوە سەرنجامەكەی كەوتنەوەی جەنگی جیهانی دووەم بوو.
بەدرێژای سەدەكانی ڕابردوو تا ئێستاش كورد لە شۆڕش و بەرخودانەكانی بەردەوام بووە بۆ گەیشتن بە مافە ڕەواكانی، كە چی هەمیشە بە پلانی ناڕەوای نەیارانی چەوساوەتەوە و غەدری لێكراوە، دوژمنانی هەر جارێك هەستیان كردبێت دەرفەتێك بۆ كورد هاتبێتە ئاراوە پلانیان داڕشتووە بەشێوەی ناوخۆیی و دەرەكی و هەوڵی سەر كوتكردنیان داوە، هۆكاری سەرەكیش پەرتەوازە و نەبوونی كۆدەنگی بووە لەناو كوردا.
لیردەا پرسیارێك دێتە ئاراوە.؟ ئاخر چۆن دەبێت میللەتێكی بوێر و سەرووی 50 ملیۆنی كەس تا ئێستا بێ دەوڵەت و كیانێكی سەربەخۆ بێت، تەنانەت لە زمانی كوردی و ئاڵای كوردستانیشمان لێ قەدەغە بكرێت.
