رێبوار حه‌مه‌لاو شوانی
دوای 20 ساڵ له رووخانی ڕژێمی دیكتاتۆری به‌عس، هه‌موو ئه‌و هه‌وڵ و هیوایانه‌ی كه له پێناو بونیاتنانی ئەزموونێكی فیدڕاڵی لە عێراق كاری له‌سه‌ر كرابوو و قوربانی له پێناو درابوو شكستخواردوو بوو، عێراقی نوێی له جیاتی ئەوەی دەسەڵات و سه‌روه‌ت وسامانه‌كان دابەش بكات و كار بەیاسا و دەستوور بكات، بەهەموو شێوەیەك هەوڵی دا كە دەسەڵات و سامان لەدەستی خۆی كرده ناوه‌ندی و بەشێوەی راستیانه و لەدەرەوەی یاسا و دەستووری عێراق، بەپێچەوانەی سیستم و بنه‌ماكانی فیدڕاڵیزم كاری كرد و وڵات بەرەو ده‌سه‌ڵاتێكی دیكتاتۆری و دەسەڵاتی ناوه‌ندی بەهێز ئاراستەكرا، كەچی فیدڕاڵیزم دابەشكردنی دەسەڵاتە، نەك قۆرغكردنی دەسەڵات.
به‌تایبه‌ت ئه‌گه‌ر ئاماژه به ڕێگریكردن له فرۆشتنی نه‌وتی كوردستان وه‌ك قه‌واره‌یه‌كی یاسایی و ده‌ستووری دەبوو دەسەڵاتی بە هەرێمی كوردستان بدایە بۆ دەرهێنانی نەوت و گاز، چونكە هەر هەرێمێك دەتوانێت نەوت و گازی خۆی دەربهینێت، بەڵام عێراق كۆمەڵێك گرفتی لەبەردەم هەرێمی كوردستان دانا، لەهەمان كاتدا كۆسپی بۆ مادەی ١٤٠ دانا، سوننە و شیعەكان نەیانتوانی هەرێم بۆ خۆیان دروست بكەن، چونكە زێهینیه‌تی ده‌سه‌ڵاتدارانی عێراق هه‌میشه دیكتاتۆرانه و شۆڤێنیانه بووه و هەمیشە فیدڕاڵیزم و بە هەرێمبوون وەك مەترسییەك لەسەر دابەشبونی عێراق دەبینی.
كرده‌وه وهه‌موو ئه‌و فشارانه‌ی كه له رابردوو و په‌ڵاماردانی سه‌ربازی و به‌كارهێنانی دادگا و چه‌كی ئابووری ئاماژه‌یه‌كی روون ودیارن به‌وه‌ی كه عێراقی فاشیزمی و دیكتاتۆری هه‌ر له بنه‌ڕه‌تدا بڕوای به بە فیدڕاڵیزم نییە و به ئاشكرا بەپێچەوانەی دەستووری عێراق، دەسەڵاتی هەرێمی كورستان كەم ولاواز بكات و به‌تایبه‌ت له‌م چه‌ند ساڵه‌ی دواییدا هه‌نگاو به‌هه‌نگاو كاری بۆ كردووه . هه‌ر ئه‌وه‌شه له‌سه‌ره‌تاوه بودجه ومووچه‌ی گه‌لی كورد بڕی و پێشێڵی ده‌ستوور ویاسایی كرد ، ئامانجه‌كه‌شی بۆ ئه‌وه‌یه تا هه‌رێمی كوردستان تووشی قه‌یران بێت و گه‌شه‌سه‌ندن وپێشكه‌وتنه‌كانی بوه‌ستێنێت ودواتر ئامانجێكی تر ئه‌وه بوو كه خەڵكی خۆراگری كوردستان لەدژی حكومەتی هەرێمی كوردستان خۆپیشاندان بكات. بۆ ئەوەی سەقامگیریی كوردستان تێك بدەن، خاڵی دیكە دەبوو بەپێی مادەی 140ی دەستوور چارەسەر بكرابایە، بەڵام بەغدا ئامادە نەبووە، ئەم گرفتە بەپێی یاسا و دەستور چارەسەر بكات.
بینیمان كه سه‌ره‌رای ئه‌وه‌ی رێككه‌وتنی سیاسی له سه‌ر ئاساییكردنه‌وه‌ی ره‌وشی كه‌ركووك و شه‌نگال و ناوچه‌كه كوردستانییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێمی كوردستان كراوه ، به‌ڵام فاشیزم وشۆڤێنییه‌كان ئه‌وانه‌ی هه‌تا سه‌ر ئێسقان دوژمن و ڕق ئه‌ستوورن به‌رامبه‌ر به كوردوكوردستان چۆن خوێنی رۆڵه‌كانی ئه‌م نیشتیمانه‌یان به ناحه‌ق ڕشت ، چۆن سووكایه‌تییان به ئاڵا وشكۆی كوردستان كرد ،بۆیه ، ئه‌وه‌ی له عێراقی ئێستادا ده‌بینرێت شكستی فیدڕاڵیزم وهاوبه‌شییه له عێراقدا چونكه :
یه‌كه‌م : عێراق خاوه‌نی سه‌روه‌ری خۆی نییه له ده‌ره‌وه‌ی سنووره‌كان بریاره‌كان به‌سه‌ریدا زاڵ ده‌كرێن.
دووه‌م : داموده‌زگه‌كانی ده‌وڵه‌ت وه‌ك په‌رله‌مان ودادگه بۆ ئامرازی سیاسی و وه‌چه‌كێك به‌كارده‌هێنرێت .
سێێه‌م : سه‌روه‌ری یاسا بوونی نییه و حكوومه‌ت له ناو حكوومه‌ت بریاره‌كان ڕه‌ت وجێبه‌جێ ده‌كات .
چواره‌م : گروپه‌كانی میلیشا و چه‌كداری زاڵن به سه‌ر ده‌زگه ئه‌منییه فه‌رمییه‌كان و به ویستی خۆیان قۆركاری و پێشێڵكاری و تیرۆر ده‌كات .
پێنجه‌م : به تاڵانبردنی سه‌روه‌ت و سامانی عێراق بۆ گروپ و میلیشاكان و ده‌ره‌وه‌ی سنووره‌كان و سپیكردنه‌وه‌ی پاره و بازرگانیكردن به پاره و مادده‌ی هۆشبه‌ر و تیرۆروڕفاندن و ده‌یان و سه‌دان كاری نایاسایی و قۆرخكاری تر .
شه‌شه‌م : سه‌ره‌رای بوون سه‌روه‌ت وسامانی سه‌ر زه‌وی و ژێر زه‌ووی ، به‌ڵام دوای 20 ساڵ ده‌سه‌ڵاتدارانی عێراق به‌هۆی كه‌مته‌رخه‌می وگه‌نده‌ڵكاری و قۆرخكاری ره‌وشی ناوچه‌كه‌كانی ناوه‌ڕاست و باشووری عێراق له رووی دابینكردنی سه‌ره‌تاییترین خزمه‌تگوزارییه‌كان بێ به‌شن و له‌م لاشه‌وه چه‌واشه‌كارانه و بێ شه‌ڕمانه خه‌ڵكی وا تێده‌گه‌ێنن كه پاره‌ی نه‌وتی باشوور بۆ هه‌رێمی كوردستان ره‌وانه ده‌كرێت له ڕاستیدا ڕێك پێچه‌وانه‌كه‌یه‌تی.
حه‌وته‌م : زاڵبوونی زێهنیه‌تی به‌كارهێنانی ئاگر وئاسن و و زۆرینه‌ی دیكتاتۆری وگه‌مارۆدان له جێگه‌ی لۆژیك وگفتۆگۆ وده‌ستوور و هاوبه‌شی و دیموكراسی .
هه‌شته‌م : بەهێزبوون و گەشەسەندنی رۆڵی ھێزەچەکدارە حزبی و مەزھەبیەکان و ئەمەش وایکردوە لەناو پەرلەمان ئەندامانی سەربەو ھێزو حزبانە لۆبی بەھێز دروست بکەن بۆ ھەر یاسایەک خۆیان بیانەوێت یان لەگەڵی نەبن.
به شێوه‌یه‌كی گشتیی تێڕوانینی عێراق بۆ كوردستان ئەوەیە كە دەبێت دەسەڵاتی كوردستان كەمتر بكرێت و كوردستان بەشێوەیەك بێت، ئیدارەكەی بەپێی زێهنیه‌تی فاشیزمه‌كانی بەغدا بێت، لەگەڵ ئەوەدا نین كوردستان مافەكانی خۆی بەشێوەیەكی فیدڕاڵی كە لەناو دەستووری عێراقدا هاتووە، بەدەست بهێنێت، شكستی فیدڕاڵی لە عێراق لەبەر ئەوەیە كەلتووری دیموكراتی لە عێراق زۆر لاوازە، سەركەوتنی فیدڕاڵی پێویستی بە كەلتووری دیموكراتی هەیە، به پێچه‌وانه‌وه عێراق له هه‌رێمی كوردستان رۆژ به رۆژ دیموكراسییه‌ت و فیدڕاڵیزم و پێكه‌وه‌ژیانی ئاشتیانه و یه‌كترقبووڵكردن و ئاوه‌دانی له پێشكه‌وتن و گه‌شه‌سه‌ندایه ، هه‌ر ئه‌وه‌شه وایكردووه ، فشار وگه‌مارۆ وپه‌ڵاماردانه‌كانی عێراقی فاشیزمی دژ به گه‌لی كورد و هه‌رێمی كوردستان رۆژ به رۆژ زیاتر په‌ره بستێنن ، كه له‌كۆتاییدا شكستخواردووی خودی عێراقی لێده‌كه‌وێته‌وه.
