ن/محةمةد ئەردەلان ئەحمەد
لە جیهانێکدا کە زۆرجار دووبەرەکی زاڵە بەسەر مانشێتەکانی ڕۆژنامەکاندا، چەمکی نەتەوەیەکی یەکگرتوو و دڵسۆز وەک چرای هیوا و ئاوات دەمێنێتەوە. بیرۆکەی وڵاتێک بۆ دڵسۆزان، وڵاتێک کە بە یەکگرتوویی و خۆبەخشی و بەها هاوبەشەکان تایبەتمەندە، قسە لەسەر دیدگایەکی کۆمەڵگایەکی گەشەسەندوو و هاوسەنگ دەکات.
- پێناسەکردنی دڵسۆزی لە چوارچێوەی نەتەوەیەکدا:
دڵسۆزی فەزیلەتێکی فرەلایەنەیە کە گرنگی خۆی لە هەردوو ئاستی کەسی و نیشتمانیدا دەبینێتەوە. لە چوارچێوەی وڵاتێکدا، دڵسۆزی ئاماژەیە بۆ ئەو پابەندبوون و بەیعەتەی هاووڵاتیان بەرامبەر بە نەتەوەکەیان و دامەزراوەکان و بەهاکانی و هاوشاریانی نیشانی دەدەن. وڵاتێک بۆ دڵسۆزان ئەو وڵاتەیە کە تاکەکان چاکەی بەکۆمەڵ لە پێشینەی دەستکەوتەکانی تاک دادەنێن و کار بۆ ئامانجە هاوبەشەکان دەکەن و لە بەرامبەر تەحەدداکان پێکەوە دەوەستن. - خاڵە بەهێزەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان:
نەتەوەیەک کە بە دڵسۆزی تایبەتمەندە، چەندین سوودی هەیە کە بەشدارن لە سەقامگیری و پێشکەوتنی.
هەندێک لەو خاڵە بەهێزانە بریتین لە:
أ) یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی: دڵسۆزی هەستکردن بە یەکێتی لە نێوان هاوڵاتیاندا پەروەردە دەکات، جیاوازی لە نەتەوە، ئایین، یان پاشخان تێدەپەڕێنێت. کاتێک مرۆڤەکان هەست بە پەیوەستبوون بە نەتەوەکەیان و بەها هاوبەشەکانیەوە دەکەن، ئەوە یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی بەهێز دەکات، تێگەیشتن و هاوسۆزی بەرەوپێش دەبات.
ب) سەقامگیری و ئاسایش: نەتەوەی دڵسۆز کەمتر تووشی ململانێ و دووبەرەکی ناوخۆیی دەبێت. ئەو هاووڵاتیانەی خۆیان تەرخان کردووە بۆ وڵاتەکەیان، ئەگەری هاوکاری و چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان بە شێوەیەکی ئاشتیانە زیاترە، ئەمەش سەقامگیری و ئاسایشی زیاتر مسۆگەر دەکات.
ج- خۆشگوزەرانی ئابووری: نەتەوەی یەکگرتوو دەتوانێت کەشێکی لەبار بۆ گەشەی ئابووری دروست بکات. کاتێک هاووڵاتیان متمانەیان بە دامەزراوەکانی میللەتەکەیان هەیە و پاڵپشتی دەکەن، ئەوە دەبێتە هۆی زیادبوونی وەبەرهێنان و بەرهەمهێنان و داهێنان.
د) خۆڕاگری لە کاتی قەیرانەکاندا: لە کاتی قەیرانەکاندا، دانیشتووانێکی دڵسۆز خۆڕاگرانە وەستاون وە دەوەستن، کۆدەبنەوە بۆ تێپەڕاندنی ئاستەنگەکان و دووبارە بنیاتنانەوەی بەهێزتر لە پێشوو.
- پەروەردەکردنی دڵسۆزی لە نەتەوەیەکدا:
بنیاتنانی وڵاتێک بۆ دڵسۆزان پێویستی بە هەوڵی هەردوو سەرکردە و هاوڵاتی هەیە. لێرەدا چەند ڕێگایەک بۆ چاندنی دڵسۆزی لەناو نەتەوەیەکدا دەخەینەڕوو:
أ) پێشخستنی بەها هاوبەشەکان: دەستنیشانکردن و پێشخستنی بەها نیشتمانییە هاوبەشەکان کە دەنگدانەوەیان لەگەڵ هاوڵاتیاندا هەیە دەتوانێت هەستی سەربەخۆیی و دڵسۆزییان بۆ وڵات بەهێزتر بکات.
ب) چاکسازی و وەبەرهێنان لە پەروەردەدا: پەروەردە ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە پەروەردەکردنی هەستکردن بە ناسنامەی نەتەوەیی و بەرپرسیارێتی لەنێو هاوڵاتیاندا. فێرکردنی مێژوو و پەروەردەی مەدەنی و بەهاکان کە جەخت لەسەر یەکێتی دەکەنەوە دەتوانێت ئامرازێک بێت لە پەروەردەکردنی دڵسۆزی.
ج) سەرکردایەتی گشتگیر: ئەو سەرکردانەی کە گشتگیری لە باوەش دەگرن و گوێ لە پێداویستییەکانی پێکهێنەرەکانیان دەگرن دەتوانن ئیلهامبەخش بن بۆ دڵسۆزی و متمانە بە سەرکردایەتی خۆیان.
د) هاندانی بەشداریکردنی مەدەنی: هاندانی هاوڵاتیان بۆ بەشداریکردنی چالاکانە لە پرۆسەکانی بڕیاردان، هەستکردن بە خاوەندارێتی و وەبەرهێنان لە خۆشگوزەرانی وڵاتدا پەروەردە دەکات.
لە کۆتاییدا وڵاتێک بۆ دڵسۆزان ئایدیالیستی نییە بەڵکو دیدگایەکی دەستەبەرە بۆ نەتەوەیەکی یەکگرتوو و ئاوەدان. چاندنی دڵسۆزی لە نێوان هاوڵاتیاندا زۆر گرنگە بۆ بنیاتنانی کۆمەڵگایەکی یەکگرتوو و دەستەبەرکردنی سەقامگیری و گەیشتن بە گەشەی ئابووری. بە یەکەمایەتیدان بە بەها هاوبەشەکان، چاکسازی و وەبەرهێنان لە پەروەردە و هاندانی بەشداریکردنی مەدەنی، نەتەوەیەک دەتوانێت هەنگاوی بەرچاو بگرێتە بەر بەرەو بوون بە وڵاتێک بۆ دڵسۆزان، کە هاوڵاتیان پابەندن بە چاکەی گەورەتر و پێکەوە کاربکەن بەرەو داهاتوویەکی گەشتر.
