ڕاگەیاندن و هاوڵاتی دوو كارتێكەری كاریگەرن بۆ گڕ گرتنی نرخی گۆڕینەوەی دینار بە دۆلار!
ئارام شەعبان فەتاح
مامۆستای زانكۆ شارەزای دارایی و بانكی
لەلایەك سزای وەزارەتی خەزێنەی ئەمریكا بۆ سەر 14 بانكی عێراقی، لەلایەكی تریشەوە بەردەوامی زۆری لێچوونی دۆلاری ئەمریكی لە بازاڕەكانی عێراقەوە بەڕێگای نایاسایی و قاچاخ بۆ وڵاتانی گەمارۆدراو بوونەتە هۆی لەدەست دانی بەها و لاوازبوونی دیناری عێراقی بەرامبەر بە دۆلار. ئەمەش بەهۆی زیاد بوونی فشاری خواستی ناوخۆیی یە لەسەر بڕی دۆلاری خراوەڕوو لە بازاڕەكانی نێوخۆی عێراقدا. ڕاستە ئەم دوو هۆكارە بەشێوەیەكی سەرەكی بوونەتە هۆی ئەوەی كە بەهای دینار ڕووبەڕوو ئەم كێشەیە بێتەوە بەڵام بێگومان ئەمانە تاكە هۆكار نین بۆ ئەم بارودۆخە نەخوازراوە. هۆكارگەلێكی تری هاوتەریب هەن كە وایان كردووە كاریگەری بچوكترین بڕیار و سزا لەسەر بانك و كەرتی دارایی عێراق دەرئەنجامی ترسێنەری لێ بكەوێتەوە و كاریگەری سیگناڵە نەرێنی یەكان و سزاكان خێراتر و قوڵتر و بەهێزتر ڕەنگدانەوە بخەنە سەر بەهای دراوی نیشتمانی و دواجار بژێوی ژیانی هاوڵاتیان.
لە ئێستادا لەپاڵ نەبوونی سیستەمی دارایی چالاك و دەوڵەمەند بە بەرهەمە داراییەكان و ئامرازە سەرنج ڕاكێشەكانی وەبەرهێنان وەكو (پشكی كۆمپانیاكان و قەواڵە و بەرهەمی مشتقاتی دارایی، هەروەها نەبوونی متمانە بە بڕیارەكانی بانكی ناوەندی و دەسەڵاتدارانی عێراق و نەبوونی سیستەمی بانكی ئەلیكترۆنی، چەند فاكتەرێكی تری زۆر گرنگ هەن كە وەكو ماددەیەكی سووتەمەنی مەترسیدار دەبنە هۆی خێراتر گڕگرتنی ئەم دۆخە ئەوانیش بریتین لە كردارەكانی “لاسایی كردنەوەی هاوڵاتیان بە جوڵەكانی یەكتری لە مامەڵە كردن بە پارەكانیان” هەروەها “ئەو ترسەی كە كەناڵەكانی ڕاگەیاندن بڵاوی دەكەنەوە”.
ئەم دوو هۆكارەی سەرەوە بە مەبەست بێت یاخود بێ ئامنج و لەخۆوە بێت هەردووكیان دەبنە هۆی دروست كردنی ناسەقامگیری دەروونی لای تاكەكانی كۆمەڵگا بە جۆرێك كەوا نەتوانن بڕیاری دروست بدەن بە تایبەتی لەبارەی پارە ە پرسە داراییەكان كە پوەیوەندیان بە ژیان و گوزەرانی تاكەكانی كۆمەڵگاوە هەیە. ئەو دوو هۆكارەی سەرەوە لەپاڵ كارتێكەرەكانی تر ترێندی دابەزینی بەهای دیناریان خێراتر كردووە.
یەكەمیان، بەهۆی كەمی رۆشەنبیری دارایی و تەكنیكەكانی بەڕێوەبردنی داهات و سامان لەلایەن هاوڵاتیانەوە وا دەكات كە تاك بە شێویەكی خێرا و بەپەلە بڕیاری نادروست بدەن ئەویش بە گۆڕینەوەی دینار بە دۆلار بەهۆی لاسایی كردنەوەی ڕێژەیەكی زۆری خەڵك لە بازاڕدا لە كاتی ئێستادا. زۆربەی كاتەكان تەنانەت لە وڵاتە پێشكەوتەكانی جیهانی یەكەم و دووەمیش دا كەسانێك هەن هەوڵ دەدەن بە شێواز و تەكنیكی جیاوازەوە هەستی خەڵك و وەبەرهێنەران بجوڵێنن بەوەی كە خێرا داغڵی بازاڕ ببن و بڕیاری كڕین یاخود فرۆشتن بدەن بەبێ بوونی زانیارییەكی دروست یاخود شیكاری تایبەتی. لەم دۆخە پڕ لە ناسەقامگیرەشدا كە بڕیاری دروست تێیدا بە ئەستەم دەدرێت هەر ئەو گەورە بازرگان و شارەزایانەی دراو كە خۆیان بازاڕیان ئاڕاستە كردووە بەو شێوەی كە دەیانەوێت، دواجار زۆرترین بڕی قازانج بۆخۆیان كۆ دەكەنەوە.
دووەم كارتێكەریش، زۆرجار وەكو هۆكار و ئامرازی سەرەكی بەكار دەهێنرێن لە دروستكردنی ترس و نا متمانەیی و پاڵەپەستۆی دارایی بۆ سێكتەری دارایی و سیستەمی ئابووری وڵات. زۆر جار ئەو گەورە بازرگان و وەبەرهێنەرانەی كە لەسەرەوە ئاماژەمان پێدان، ڕێگای ڕاگەیاندنی جۆراوجۆر بەكاردێنن بۆ ئەوەی زانیاری ناڕاست و سترێسی پێویست بە شێوەیەكی خێرا بگەینن بە هاوڵاتیان و بازاڕ، دواجار خۆیان پارە و سامانی قوربانیانی زانیاری و هەواڵە دروستكراوەكانیان دروێنە بكەن و چەند قات سامانی خۆیان زیاتر بكەن.
واتە لەم دۆخەدا هاوڵاتیان بەهۆی شڵەژان و ترسی زۆرەوە بە لێشاو ڕوو لە بازاڕی گۆڕینەوەی دراو دەكەن و دەبنە هۆی دروست بوونی خواستێكی زۆر لەسەر بڕی خراوەڕووی دۆلار بەم هۆیەشەوە بەجۆرێك زەمینەیەكی لەبار دەڕەخسێت بۆ شارەزایانی بازاڕ و گەورە بازرگانانی دراو كە لە ڕێگەی قۆرخكارییەوە بڕی خستنەڕووی دۆلار لەبازاڕدا كەم بكەنەوە بەجۆرێك كە توانای ڕووبەڕوو بوونەوەی ئەو خواستە زۆرەی هاوڵاتیانی نەبێت و لە ئەنجام دا ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار و تۆماركردنی ڕیكۆردی نوێ ڕۆژ لە دوای ڕۆژ. واتە تا چەند هاوڵاتی زیاتر بترسێت و زیاتر ڕوو لە بازاڕەكانی دراو بكات ئەوەندە دۆخەكە زیاتر ئاڵۆز دەبێت و بەهای سامانەكانیان كەمتر دەبێتەوە. واتە دۆخەكە زیاتر پەیوەندی بە سایكۆلۆژیای تاكەكانەوە هەیە.
لەبەر ئەوەی سیستەمی دارایی عێراق لە زۆرێك لە نوێگەرییە دارایی و بانكی و تەكنۆلۆژییەكان بێ بەشە و سیستەمێكی دارایی زۆر ئاڵۆز و دەوڵەمەندی نیە بۆیە زۆرجار خوێندنەوە و پێشبینی كردن لە یەكێك لە گۆراوە ئابوورییەكان دژوار دەبێت و ناتوانرێت پشت بە شیكاری تەكنیكی ببەسترێت بەڵكو دۆخەكە زۆرتر پشت بە شیكارە بنەڕەتییەكان و پێشهاتە نوێ یە سیاسییەكان و هەواڵەكان دەبەستێت.
ئەوەی كە پێویستە بكرێت لەم دۆخەدا ئەمەیە كە هاوڵاتی گەر زۆر پیویستی بە دۆلار نەبێت، خۆی بەدوور بگرێت لە هەواڵەكان و بازاڕی دراو كەمتر وەڵامدانەوە و كاردانەوەی هەبێت بۆ هەڵبەز و دابەزەكانی نرخی گۆڕینەوە. واتە هاوڵاتی تەنها لەحاڵەتی پیویستدا هەوڵ بدات بە شێویەكی لۆژیكی و بە دەروونێكی ئارام و دوور لە سترێس ئەو بڕە دۆلارە بكڕێت كە كارەكەی پێ جێ بەجێ دەبێت. بەم شێوەیەش بڕی زەرەرەكەی دادەبەزێت بۆ كەمترین ئاست.
یاخود ئەگەر كەسەكە بزانێت دوای چەند هەفتەی تر یان یەك مانگی تر پێویستی بە بڕێك دۆلار دەبێت، یاخود گەر كەسەكە بیەوێت قازانجێك لەم دۆخەدا بكات یانیش بیەوێت زیانەكانی كەم بكاتەوە و كەمبوونەوەی سامانە دینارییەكەی كۆنترۆڵ بكات، ئەوا باشترین ڕێگە بۆ پاراستنی سامان و پاشەكەوتەكەمان لە دۆخی ئێستادا بریتی یە لە جێ بەجێ كردنی تەكنیكی “هەمەچەشن كردن-هەمەجۆر كردن” واتە دەكرێت نیوەی سامانەكەی یاخود پاشەكەوتەكەی (زیاتر یان كەمتر دەوەستێتە سەر دیدگا و چاوەڕوانی خودی كەسەكە) بە دۆلار بپارێزێت و نیوەكەی تری بە دینار. یانیش دەتوانێت سامانەكەی دابەش بكاتە سەر دینار و دراوە قورسە جیهانییەكان. یانیش دەتوانێت سامانەكەی بە شێوەی زێڕ بپارێزێت كە هەمیشە بەندەرێكی سەلامەتە بۆ وەبەرهێنەران و پاشەكەوتكەرەكان و تاڕادەیەك پارێزراوە چونكە بە درێژایی مێژوو بەردەوام خواست لەسەر ئەو كانزایە هەبووە و دەبێت ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە هەرگیز ئەو كانزا گرانبەهایە بەهاكەی نەبێتە سفڕ، ئەمە وا دەكات كە پارە هەڵگرتن بە شێوەی زێڕ یاخود زێڕ و دراوی بیانی بەیەكەوە لەچاو هەڵگرتن و پاشەكەوت كردنی سامان تەنها بەشێوەی دۆلار بڕی مەترسییەكەی كەمتربێت. هەروەها بەم ڕێگایە واتە بە ڕاگرتنی “تێكەڵەیەك لە دراوی بیانی و نێوخۆیی و زێڕ” بڕی زەرەر و مەترسی لەدەست دانی گشت سامانەكەی كەم دەبێتەوە. چونكە گەر هاوڵاتی لە لایەك زەرەر بكات ئەوا لە لایەكانی تر هێشتا سامانەكەی پارێزراو دەبێت و زۆرجار زەرەری دراوەكانی تریش قەرەبوو دەبێتەوە بەهۆی قازانج كردن لە دراوی تر یاخود زێڕ
