جەمیل محەممەد ئەرگۆشی
پەیوەندی نێوان سەركردە جیهانییەكان هەمیشە هۆكارێكە بۆ پەرەسەندنی پەیوەندی هاوبەشی ئابووری و سیاسی و كلتووری و كۆمەڵایەتی وڵاتان. بۆیە پێش ئەوەی باسی بابەتە هەنوكەییەكانی نێوان هەردوو وڵاتی ئازەربایجان و هەرێمی كوردستان بكەین بە كورتی باسی مێژوو و پێشینەی حكومڕانی كوردەكان لە ناوچەی قەوقاز و ئازەربایجان دەكەین تاكو خوێنەرانی بەڕێز بە زانیاری زۆرترەوە سەرنج بدەنە ئەم بابەتە و ئاكامی سەردانی ڕێزدار نێچیرڤان بارزانی.
-ڕەهەندی مێژوویی دەسەڵاتی كورد لە ناوچەكانی قەوقاز: شەددادیەكان وەك خانەدانێكی گەورەی كورد لە ساڵانی (951-1199)ی زاینی واتا لە سەدەی چوار تا كۆتایی سەدەی شەش لە ناوچەی ئازەربایجان و بە گشتی وڵاتانی ئەرمەنستان و گورجستان وە بەشێكی زۆری ناوچەی قەوقاز حكومڕانیان دەكرد. نووسەری گەورە (مینورسكی) بەپێی سەرچاوەكانی ئەرمەن، شەددادیەكانی وەك بەجێماوەكانی خانەدانی شاهانەی (ماد) لە قەڵەم داوە، هەروەها لە سەرچاوە مێژووییەكان ئاماژەی پێكردووە كە شەددادیەكان لەدوای كەوتنی حكومەتی (ماد) بەرەو چیاكانی ئارارات كۆچیان كردووە. (محمد كوڕی شەدداد كوڕی قورتەپ (قورتەق) ) حكومەتی شەددادی دامەزراند، ئەوەش لەدوای ئەوەوە هات كە شەددادیەكان لە دژی دێلەمیەكان نزیك ئێریڤانی ئەمڕۆ شۆڕشیان كرد. (لەشكری دووەم) و (ئەبو سوار شاپور كوڕی فەزل) لە گەورەترین پاشاكانی شەددادی بوون كە لەسەر پانتاییەكی زۆری قەوقاز حكومڕانیان كرد. شەددادیەكان بەدرێژایی سەد و بیست حكومەتی خۆیان لە قەوقاز هاوكات لەگەڵ ڕووسەكان و ئیمپڕاتۆری ڕۆم لە شەڕ دابوون وە قەڵەمڕەوی (ئارانی و گەنجە)یان لە دەستدرێژی هێرشكاران پاراست. بەجێماوەكانی شەددادیەكان لەكۆتاییدا لە ڕێگای (ستالین) و مامەڵەكردنی لەگەڵ (كەمال ئەتاتورك) و هەروەها لە ڕێگای حكومەتەكانی شۆڤینی ئازەربایجان و ئەرمەنستان بۆ شوێنە دوور دەستەكانی وەك (سیبری ، كازاخستان ، توركمانستان و قیرخیزستان ….) دوورخرانەوە و تورك و ئەرمەنیەكان لە شوێنەكانیان نیشتەجێ بوون. ئەمە لە حاڵێكدا بوو كە سەلجوقیەكان لە جیهانی ئیسلامی و ناوچەكانی قەوقازدا دەستیان بە ڕاماڵین كرد. هەرچەندە شەددادیەكان بەر ئەم ڕاماڵینە كەوتن واتا حكومەتی شەددادیەكان بە دەستی توركە سەلجوقیەكان لەناوچوون. بەڵام بەجێماوەكانی كوردە شەددادیەكان لە سنووری گورجستان و توركیا بەردەوامیان بە ژیانیاندا وە لە ساڵانی 1923 تاكو 1929 كوردەكانی نیشتەجێی ناوچەی قەرەباغ لەدوای مێژوویەكی پڕ لە نەهامەتی ئەو ناوچەیان وەك (كوردستانی سوور) ڕاگەیاند. سیاسەتەكانی یەكێتی سۆڤیەتی جاران نەگونجاو بوون لەگەڵ ئەم بارودۆخەی كوردستان. ئێستاش ڕێژەیەكی زۆری كورد پێكهێنەری جەماوەری ئازەربایجانن كە زۆربەیان لە ناوچەی (ناگورنو ی قەرەباغ و شارەكانی كولبەجر ، لاچین هاك ، زەنگلان و تیواز) دەژین. هەروەها سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن كە سەرۆك كۆماری ئازەربایجان (ئیلهام عەلیێڤ) بە ڕەگەز كوردە.
ئەو قۆناغە مێژووییانە نیشاندەری مێژووی كۆنی دەسەڵاتی كوردە كە بە چڕی باسمان لێكرد. ئێستاش باس لە ڕەهەندەكانی سەردانی ڕێزدار (نێچیرڤان بارزانی) بۆ كۆماری ئازەربایجان دەكەین كە خۆی لە مێژوویەكی ناوەند و چوار فاكتەری سەرەكی دەبینێتەوە كە بریتین لە : ئابووری ، سیاسی ، پەیوەندیەكان و كلتووری- كۆمەڵایەتی.
-ڕەهەندی مێژووی ناوەندی پەیوەندی نێوان سەركردەكانی كوردستان و كۆماری ئازەربایجان:
مێژووی ناوەندی ئەم پەیوەندییانە دەگەڕێتەوە بۆ پەیوەندی نێوان باوكی ڕۆحی كورد (مەلا مستەفا بارزانی ) لەگەڵ (حیدر عەلیێف) باوكی سەرۆك كۆماری ئێستای كۆماری ئازەربایجان لە یەكێتی سۆڤیەتی جاران. واتا كاتێك دەسەڵاتدارانی ئیران لە ساڵی 1946 كۆماری كوردستانیان لەناوبرد، نەمر مستەفا بارزانی و پێشمەرگە قارەمانەكانی بۆ یەكێتی سۆڤیەت كۆچیان كرد كە لە سەرەتا لە ئازەربایجان و ئۆزباكستان نیشتەجێ بوون. هەروەها پێشەوا (قازی محمد) سەرۆك كۆماری كوردستان لە ساڵی 1945-1946 سەردانی (باكۆ)ی ئازەربایجانی لە سۆڤیەت كرد تاكو بۆ دامەزراندنی كۆماری كوردستان پشتگیری بەدەست بێنێت.
-ڕەهەندی ئابووری سەردانی ڕێزدار نێچیرڤان بارزانی بۆ كۆماری ئازەربایجان:
لەم سێكتەرەدا یەكێك لەو هۆكارانەی كە هەردوو وڵاتی ئازەربایجان و هەرێمی كوردستانی پێكەوە دەبەستێتەوە پێگەی نەوت و گازی هەردوو وڵاتە. كۆماری ئازەربایجان خاوەنی زۆرتر لە 15 ملیار بەرمیلی یەدەگی نەوتە، وە هەروەها توانای هەناردە كردنی 53 ملیۆن مەتر دووجا گازی لە ڕۆژێكدا هەیە. بۆیە ئازەربایجان خاوەنی یەكێك لە گەورەترین یەدەگی نەوت و گازی جیهانە. هەرێمی كوردستانیش خاوەنی 89% ی گازی عێراقە لە كۆی 111 ترلیۆن مەتر دووجا گازی جێگر و دەستنیشان كراو لە عێراقدا. بۆیە ئاماژەمان بەو داتایانە كرد تا بە ڕوونی بسەلمێنین كە هەرێمی كوردستان خاوەنی گرنگترین پێگەی ئابووریە لە ناوچەكەدا و هێشتا كاڵای نەوت و گاز وەك چەكێكی بەهێزی ئابووری لە دەستی حكومەتی هەرێمی كوردستان ماوە. ئەمەش بە پێچەوانەی ئەو تێڕوانینە ئابووری و سیاسییانەیە كە لە زاری هەندێك شیكاری سیاسی دەبیستین كە دەڵێن: لە ئێستادا تەنیا چەكی دیبلۆماسی لە دەستی كوردستان ماوە. ئەم هەڵسەنگاندنانە سەرچاوەی لە گۆڕانكاری پەیوەندی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق گرتووە كە دروست نین، چونكە گرنگترین چەكی ئابووری هەرێمی كوردستان خاوەندارێتی نەوت و گازی هەرێمی كوردستان و جوگرافیای ئینێرجی هەرێمی كوردستانە. لەم قۆناغەدا ئامانجی سەرەكیمان دەبێت پاراستنی ئەم چەكە ئابووریە و خاوەندارێتی ئەو كاڵا بە نرخە بێت. بۆیە نابێت تۆی بێ هیوایی لەناو خەڵكی كوردستاندا بڵاو بكرێتەوە و چاوەڕێی ڕەحمی حكومەتی عیراق و بڕیارەكانی دادگای فیدرالی عیراق بین. كەواتە لەگەڵ هۆكارە ناوخۆییەكان هاوكات دەبێت گۆڕانكاریە ناوچەییەكانیش ببینرێت و هەرێمی كوردستان بە ستراتیژیەكی دیاری كراو سوودی لێ ببینێت. بۆ نمونە لە ساڵی 2011 دا مقالەیەكم نووسی لەژێر ناونیشانی (پێگەی پڕۆژەی ناباكۆ لە ئاسایشی نەتەوەیی و ئابووری هەرێمی كوردستان)، كە بە كورتی باسی دەكەم: پێشنیاز كردنی پڕۆژەی هێڵی بۆڕی گازی ناباكۆ لەلایەن ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا بووە بۆ كەمكردنەوە یاخود نەهێشتنی پەیوەست بوونی یەكێتی ئەوروپا بە گازی سروشتی ڕووسیا. واتا ئەم پڕۆژەیە لە قۆناغی پێشنیاز كردن و تەكنیكیەوە لە ساڵی 2002 و 2007 كاری لەسەر كراوە و بڕیار وابوو كە گازی ناوچەی دەریای قەزوێن و ئاسیای ناوەند كە گرنگترین سەرچاوەی پڕۆژەكە، كۆماری ئازەربایجان بووە لە ڕێگای گورجستان ، توركیا ، نەمسا ، بولگاریا ، ڕۆمانیا و مەجار بۆ وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا وەكو ئەڵمانیا …. بگات. مقالەی ئاماژەكراو پەنجەی خستۆتە سەر گرنگی پڕۆژەی ناباكۆ لە دابین كردنی ئاسایشی نەتەوەیی و بەرژەوەندی ئابووری هەرێمی كوردستان. واتا دەرباز بوونی بەشێك لە هێڵی گازی ناباكۆ لە هەرێمی كوردستان یان هەناردە كردنی گازی هەرێمی كوردستان لە ڕێگای ئەم هێڵەوە بۆ ئەوروپا، گرنگی پێگەی جیۆستراتیژیكی هەرێمی كوردستان نیشان دەدات. هەرچەندە ئەم پڕۆژەیە (ناباكۆ) لەبەر ڕێگری كردنی ڕووسیا و هەژموونیەكەی لەسەر ناوچەی قەوقاز و ئاسیای ناوەند و هەروەها لەبەر سیاسەتی ئەم وڵاتە بۆ جێبەجێ كردنی پڕۆژەی نۆرد ستریم 1 و 2 لەجیاتی پڕۆژەی (ناباكۆ) و لەبەر ململانێی نێوان ئەمریكا و ڕووسیا دواكەوت وە تاكو ئێستا نەكەوتۆتە بواری جێبەجێ كردن بەڵام نەمردووە، بۆیە هەرێمی كوردستان دەبێت لە ڕێگای پاراستنی پێگەی ئابووری و ئینێرجی، بۆ هەر ئەگەر و گۆڕانكاریەكی ناوچەیی ئامادە بێت. كەواتە ئەم شیكردنەوەیە پێمان دەڵێت هەردوو وڵاتی ئازەربایجان و هەرێمی كوردستان پێگەی كاریگەریان هەیە لە دابین كردنی ئاسایشی ئینێرجی جیهانی و فراوان كردنی نەخشەی ئینێرجی جیهاندا. ئەم فاكتەرە دەتوانێت هۆكارێك بێت بۆ پەرەسەندنی پەیوەندی نێوانیان چونكە هەردوو وڵات لە ڕێگای بۆڕیەوە، نەوتی خۆیان هەناردە دەكەن. نەوتی ئازەربایجان لە ڕێگای دوو هێڵی نەوت لە ڕێگای ڕووسیا و گورجستان بۆ دەریای ڕەش دەگات و هەروەها كوردستانیش خاوەنی هێڵی بۆڕی نەوتی كەركوك جیهانە.
سێكتەرێكی تری ئابووری كە كاریگەری هەیە لەسەر پەیوەندی نێوان ئازەربایجان و هەرێمی كوردستان، سێكتەری گەشتوگوزاری هەردوو وڵاتە واتا هەردوو وڵات خاوەنی كەرتی گەشتوگوزار و ناوچەی زۆری گەشتیارین كە ڕۆڵی دەبێت لە بەرەو پێشچوونی ئابووری هەردوو وڵات. هەروەها سەردانی بەڕێز (نێچیرڤان بارزانی) ڕۆڵی كاریگەری دەبێت لە هێنانەدی دەرفەت بۆ سەرمایەگوزاری كۆمپانیاكانی ئازەربایجان و هەرێمی كوردستان یاخود ڕۆڵی دەبێت لە ڕاكێشان و كارا كردنی كۆمپانیاكانی هەردوو وڵات بۆ سەرمایەگوزاری كردن لە وڵاتانی یەكتر بە تایبەت لە كەرتی كشتوكاڵ و گەشتوگوزار و پیشەسازی نەوت و گازدا … هەروەها لەم بابەتی ئابووریدا نابێت ئەندامبوونی هەردوو كۆماری ئازەربایجان و عیراق لە (ئۆپیك پڵەس) لەبیر بكەین كە فاكتەرێكی گرنگی نێودەوڵەتی و دیبلۆماسیە بۆ ڕێكخستنی بازاڕی نەوت.
-ڕەهەندی كۆمەڵایەتی و كلتووری:
ڕەهەندێكی تر كە كاریگەری هەیە لەسەر پەیوەندی نێوان ئازەربایجان و هەرێمی كوردستان دروست كردنی پەیوەندی كۆمەڵایەتی و كلتووریە. بوونی ڕێژەیەكی بەرچاوی كورد لە ئازەربایجان وە هەروەها داب ونەریتی هاوبەشی كوردەواری و ئینتیمای كوردەكانی ئازەربایجان بە كوردستان و پاراستنی زمان و كلتووریان، وە هەروەها كردنەوەی كونسوڵخانە و چالاكی ئابووری و گەشتیاری وە مێژووی خەباتی كوردستانی هەردوو وڵات دەبێتە هۆی پەرەسەندن و پتەو كردنی پەیوەندی نێوان ئازەربایجان و هەرێمی كوردستان.
-ڕەهەندی سیاسی سەردانی بەڕێز نێچیرڤان بارزانی بۆ ئازەربایجان:
هەردوو وڵات لەڕووی سیاسیەوە لە ژینگەیەكی جیا لە یەكتر دەژین. لەم ڕووەوە هەستیاری سیاسی ناوخۆیی و ناوچەیی هەردوو وڵات شایانی باسە كە بریتین لە:
1-هەردوو وڵات خاوەنی ئینێرجی بەرچاون، واتا ئەگەر كۆماری ئازەربایجانی لە بازنەی ڕووسیادا ببینین ، نەوت و گازی ئازەربایجان وەك كاڵایەكی سیاسی لە بەرامبەر ڕووسیا و ئاسیای ناوەند و ناوچەی قەوقازدا بەكاردێت. هەرێمی كوردستانیش لەبەر پێگەی نەوت و گازی خۆی لە ناوچەكەدا لە بەرامبەر حكومەتی عیراقە وە ئامانجایان ئیدارەدانی مەلەفی ئینێرجی كوردستانە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە پەرۆشەوە تعامل لەگەڵ ئەم سیاسەتەی عیراق كردووە.
2-كۆماری ئازەربایجان بۆ بەهێز كردن وپەرەسەندنی سیاسەتی وڵاتەكەی لە بەرامبەر بە وڵاتانی جیران و وڵاتانی تری ناوچەی دەریای قەزوێن وە هەروەها ڕووسیا، پەرە بە سیاسەتی ئینێرجی خۆی داوە كە پێشتر لە ڕەهەندی ئابووری باسمان كرد. لە ڕوویەكی تر حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ بەهێز كردنی قەبارەی هەرێمی كوردستان و دابین كردنی ئاسایشی نەتەوەیی، سیاسەتی گشتی ئیدارەدانی ئینێرجیی لە دەست گرتووە. بۆیە پەرەپێدانی سیاسەتی ئینێرجی هەرێمی كوردستان وەك ئامرازێكی دیبلۆماسی بەرچاو دەگیرێت.
3- هەر دوو وڵاتی ئازەربایجان و هەرێمی كوردستان لە ڕووی دیبلۆماسیەوە پەیوەندی ناوچەیی و جیهانیان لەگەڵ وڵاتان هەیە كە ئەمەش نیگەرانی وڵاتانی جیرانی وەك ئیرانی لێ كەوتۆتەوە. وە بە هەستیاری سیاسیەوە دەڕواننە پەیوەندی نێوانیان. بۆ نمونە، پەیوەندی نێوان ئازەربایجان و ئەمریكا و ئیسڕائیل. هەروەها پەیوەندی نێوان هەرێمی كوردستان و توركیا و ئازەربایجان.
-ڕەهەندی پەیوەندیەكانی نێوان كۆماری ئازەربایجان و هەرێمی كوردستان:
بە دڵنیاییەوە دیداری ڕێزدار (نێچیرڤان بارزانی) و (ئیلهام عەلیێڤ) لە میانەی سوێند خواردنی (ڕەجەب تەیب ئۆردوغان) لە توركیا و هەروەها بانگهێشت كردنی فەرمی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەلایەن سەرۆك كۆماری ئازەربایجانەوە كاریگەری ڕاستەوخوی لەسەر پەرەسەندنی پەیوەندی و گەشەی دیبلۆماسی لەنێوان هەردوو وڵات دەبێت. لەگەڵ بوونی ژمارەیەكی زۆری كورد لە كۆماری ئازەربایجان كردنەوەی كونسوڵخانەی ئازەربایجان لە هەولێری پایتەخت یاخود كردنەوەی نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە (باكۆ) ڕێگایەكە بۆ پەرەپێدانی دیبلۆماسیەت و پەیوەندی نێوان هەردوو وڵات كە كاریگەری دەبێت لەسەر هەموو سێكتەرەكانی سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی و كلتووری. هەروەها ئەم پەیوەندییە دیبلۆماسیە زەمینەیەكی مێژوویی نوێ لە پەیوەندیەكانی هەردوو وڵات دروست دەكات. لەگەڵ هاتنە كایەی ئەم دەرفەتە دیبلۆماسیە لاپەڕەیەكی تری سەركەوتن بۆ دیبلۆماسیەتی هەرێمی كوردستان هەڵدەدرێتەوە. هەروەها ئاڕتیكڵی دیبلۆماسیەت كە وەك كارتێكی بەهێز و كاریگەر لە ساڵی (1992)وە لە دەست حكومەتی هەرێمی كوردستانە ، لە ئاستی ناوخۆیی و جیهانیەوە بەرجەستە دەكرێت. وە عەناسەری ناوخۆ و نەیارانی كوردیش ڕۆژ بە ڕۆژ بێ هیواتر دەبن لە پەراوێز كردنی هەرێمی كوردستان لە سیاسەتی نێودەوڵەتی و جیهانیدا. بۆیە سەرەڕای سیاسەتی چەواشەكارانەی ئۆپۆزسیۆنی هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان لە ئاستی سیاسەت و پەیوەندیە نێودەوڵەتیەكان پاشەكشێی كردووە بەڵام ئەمڕۆ دەبینین بەمجۆرە سەرۆكی هەرێمی كوردستان بانگهێشتی وڵاتان دەكرێت وە وەزیر یاخود دووەم كەسی بەهێزی وڵاتی فەڕەنسا كە یەكێكە لە بەهێزترین وڵاتی یەكێتی ئەوروپا لە هەولێر لەگەڵ بەرپرسانی باڵای هەرێمی كوردستان و لەگەڵ ڕێزدار (سەرۆك بارزانی) كۆبۆوە. هەموو ئەوانە پیشاندەری دیبلۆماسیەت و پەیوەندی بەهێز و مێژوویی هەرێمی كوردستانە لەگەڵ وڵاتانی جیهان.
