نوسینی / رزگار كوردی
پێشەكی
چارەگی یەكەمی سەدەی بیستەم لەمێژووی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ، قۆناغێكی زۆر گرینگ و چارەنوس ساز و پڕ ڕوداوی گرینگ و گەورە بوون لەمێژووی ناو چەكە كە لەماوەیەكی زۆر كەمدا زۆر بەخێرای سیما و ئەدكاری ناوچەكەیان سەراوبن گۆڕی ، بێگومان بۆ مێژووی كورد ئەم ماوەیە بە یەكێك لە قۆناغە هەستیار و چارەنوس ساز دادەنرێت ئەمەش دوای كودەتای ساڵی ١٩٠٨بۆمێژووی ئێمەی كورد شایەنی بایەخ پێدانە . گرینگە بۆ ئێمە چونكە ئەو مێژووە شایدحالی یەكەمین چاوكردنەوەی درەنگ وەختەی كورد بوو وەك (نەتەوە)كە خەریك بوو هێڵێك لە نێوان (خۆمان) (ئەوی دیكە)ی عوسمانی، لەنێوان “عوسمانیزم” و “كوردیزم” بكێشین، بەڵام بەداخەوە هێڵەكە هێندە كاڵ بوو، تەنانەت مەرگەسات و قوربانییەكی زۆری بەدوواوە هات كە لەساڵانی جەنگی سەربەخۆی توركیا (١٩١٩-١٩٢٢)نەیانتوانی وامان لێ بكەن لەبازنەی عوسمانیزمەوە وەك (نەتەوە ) باز بدەین بۆ بازنەی ناسیۆنالیزمی كوردی . هەموو نەتەوەكانی ناو دەوڵەتی (عوسمانی ). نەتەوە و ئیتیكە كریستیانەكان و ڕۆمیلیا و بەڵقان بە نەتەوە و گروپە موسڵمانە غیرە توركەكان ناو قەڵەم ڕەوی عوسمانی هەر هەموویان دوای یەكەم جەنگی جیهانی و پارچەپارچە بوونی ئیمپڕاتۆرییەتی عوسمانی بەسەربەخۆی خۆیان گەیشتن و دەوڵەتی خۆیان دامەزراند، تەنها نەتەوەیەك كە لەناو مێژووی دەوڵەتی عوسمانی چەقی بوو (كورد) بوو كە تا ئیستاش نەیتوانیوە لەناو ئەو “داچەقین”ە مێژووییە هەڵ بستێتەوە و بەردەوام لەشكستێك بۆ شكستێكی تر دەڕوات لەتراژیدیایێك بۆ تراژیدیایەكی تر سەدەیەك زیاترە بە زامی مێژوویەكی بریندارەوە هاوار دەكەین .
بەستنی ئاگر بەست و كۆتای هاتنی جەنگ
دوای كۆتای هاتنی جەنگی یەكەمی جیهانی و مۆركردنی ئاگربەستی مۆدرۆس لە ۳۰ تشرینی یەكەمی ١٩١٨و وڵاتە براوەكان بۆ یەك لایكردنەوەی كێشەكانی دوای جەنگ لە ١٨/١/١٩١٩كۆنگرەی ئاشتییان لەپاریسی پایتەختی فەڕەنسا بەست. ئامانج لە بەستنی ئەم كۆنگرەیە چەسپاندنی ئاشتی جیهان بوو. ئاوڕدانەوە لە ناوچەكانی ژێر دەسڵاتی دەوڵەتە تێك شكاوەكان لەم كۆنگرەیە نوێنەری زۆربەی وڵاتانی جیهان و نەتەوەكان بەشدار بوون . نەتەوەی كوردیش بۆ ئەم كۆنگرەیە (جەنەڕاڵ شەرڤ پاشا) وەك نوێنەر دیاری كرد.
هەر لەم چوارچێوەیە لە ١٩تا ٢٦ی نیسانی ۱۹۲۰كۆنگرەیەك لەشاری (سان ریمۆ) مۆركرا بەم ناوەش ناونرا ، هەر ئەم كۆنگرەیە ڕێگە خۆشكەر بوو بۆ هێنانە پێشەوەی پەیمانی (سیڤەر)
پەیمانی سیڤەر كەلە١٠/٨/١٩٢٠ ، وەك دەرەنجامی سەركەوتنی هێزی هاوپەیمانان لەدابەشكردنی میراتی ئیمپراتۆری عوسمانی، لەدوای دەرچوونی روس لەهاوكێشەكەدا، لەخۆرهەڵاتی ناوین، لەنێوان بەریتانیاو و فەرەنسا بەسترا. پەیمانەكە بریتیبوو لە سزادانی دۆراو كە دەوڵەتی عوسمانی و هاوپەیمانەكانی دەگرتەوە پەیماننامەكە (٤٣٢)مادەی لەخۆدەگرت، لەم پیماننامەیە بەشێكی تایبەت بوو بە مەسەلەی كورد و كوردستان بەتایبەتی مادەكانی (٦٢-٦٣-٦٤) كەلەژێر ناوی كوردستان ناسرابوون.
لە سیڤەردا دەوڵەتە هاوپەیمانەكان بەشێوەیەكی یەك لاكەرەوە ئەیانویست دەوڵەتی عوسمانی تەواو لاواز و پەرتەوازەی بكەن، تەنانەت ئەو دەوڵەتە لەسنوری ئەستەنبوڵدا بهێڵنەوە، واتە بەشێوازێك پەرتی بكەن، هەموو ناوچەكانی لێ جیابكەنەوە ئەمەش بەتایبەتی لەلایەن ئەو هێزەی كە تازە دروست بوو
بزوتنەوەی كەمالی بە سەرۆكایەتی مستەفا كەمال قبوڵ نەدەكرا، لەبەر ئەوە بە بەردەوامی هەوڵی یەك لایی كردنەوەی كێشەكان لەگەڵ ئیتاڵیا و لەگەڵ فەرەنسادا، بە بەردەوامی هەوڵی لەگەڵ كۆمەڵەی گەلان دەدا. دوای هەڵگیرسانی جەنگی یۆنان و سەركەوتنی بزوتنەوەی كەمالی . بێگومان هەموو ئەمانە وایان كرد بەریتانیا بەخۆیدا بچێتەوە و ئەوە بوو ئەو پەیماننامەی لۆزان هاتە ئاراوە و سەر لە نوێ‌پێداچوونەوە بە پەیماننامەی سیڤەردا كە پێشتر لەگەڵ دەوڵەتی ئەستەنبوڵ كە دەوڵەتی سوڵتان بوو بەسترابوو.
پەیماننامەی سیڤەر لە مێژووی خەباتی سیاسی كورد بۆ پرسی سەربەخۆی تا ئیستا بە بەهێزترین پیماننامەی نێودەوڵەتی دادەنرێت، كە لەلایەن زلهێزەكانی جیهان نەخشە بۆ دروست كردنی دەوڵەتێكی كوردی دانابێت پەیماننامەی سیڤەر نەك هەر بۆ كورد شتێكی گەورە بوو بەڵكوو بۆ نەیارانی كورد گەورەتربوو، جونكە سەدان ساڵ بوو كوردیان ژێردەستە و خاكیان داگیركردبوو. دەستیان بەسەر خێر و بێری ناوچەكە داگرتبوو، باج و سەرانەیەكی زۆریان لێدەسەندن، ڕۆڵەكانیشیان وەك سوتەمەنی شەڕە بەردەوامەكانیان بەكاردێنان. پەیماننامەی سیڤەر ئەم بارودۆخە بۆ هێندێك لە میللەتەكانی ناوچەكە دەرفەتێك بوو تا ببنە خاوەنی وڵاتی سەربەخۆی خۆیان
پەیماننامەی سیڤەر كە پەیماننامەی لۆزانی بە دوادا هات مافی هەبوونی وڵاتێكی بۆ كورد لەسەر بەشێكی لە خاكی كوردستان بە رەسمی ناساندبوو، بەڵام لە ژێر فشاری توركیا لە كونفرانسی ئاشتی لۆزان، هاوپەیمانەكان لە بەڵێنی خۆیان پاشگەز بوونەوە و كوردیان كردە قوربانی بەرژەوەندیە تایبەتەكانی خۆیان. ئەوان زیاتر نیگەرانی دەستكەوت و بەرژەوەندییەكانی پاش جەنگی خۆیان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوون. كورد لە بەرنامەكانی ئەواندا هێندە گرینگی نەبوو، بۆیە بە ئاسانی توانییان پەراوێزیان بخەن و مافەكانیان پشتگوێ خست. كورد دەرفەتێكی مێژوویی لە دەست دا تا ببێتە خاوەنی وڵاتی سەربەخۆی خۆی. بە گوێرەی ئەم پەیماننامەیە بۆ جاری دووەم كورد بە سەر وڵاتانی توركیە، ئێران، عێراق و سووریا دابەش كرا. بەدرێژایی سەدەی بیستەم كورد لە دەربەدەری چەرمەسەریدا ژیاوە و لە مافی كۆمەڵایەتی- سیاسییەكانی خۆی بێبەش بووە.
هۆكارەكانی دروست بوونی پەیماننامەی لۆزان
یەكەم : پێداچوونەوە بوو بەمادە و بڕگەكانی پەیمانی سیڤەر كە لە (١٠ی ئابی ١٩٢٠) لەنێوان وڵاتانی سەركەوتووی جەنگی یەكەمی جیهانی واژۆ كرابوو.
دووەم: پێداچوونەوە بەسنووری دەوڵەتی عوسمانی ئەو دەوڵەتەی كە لەجەنگی یەكەمی جیهاندا شكستی خوارد و ناوچەكانی بووبوونە جێگای چاوتێبڕینی وڵاتانی سەركەوتوو لەجەنگدا، سەركەوتنی دەوڵەتی نوێی توركیا كە لەسەر دەستی ئەتاتورك ئەو مانایەی وەرگرت كە لێرە بەدوا كۆماری توركیا بەهیچ جۆرێك دەوڵەتی عوسمانی نییە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا باشترین دەوڵەتە شوێنی دەوڵەتی عوسمانی بگرێتەوە، بۆ وڵاتانی سەركەوتووەكانی جەنگە لەبەرچاو بگرێت.
سێیەم: ئاوەڕدانەوە لەو گەل و هێزانەی كە لەپەیمانی سیڤەردا رەچاوی مافەكانیان كرابوو
چوارەم: چارەسەركردنی كێشەی ویلایەتی مووسڵ لەنێوان دەوڵەتی توركیای نوێ‌و دەوڵەتی عێراق و حكومەتی بەریتانیا
چوارەم: بونی ناكۆكی لەنێوان ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات بەهۆی سەرهەڵدانی بلۆكی خۆرهەڵات
پێنجەم: گۆڕان لە سیاسەتی نێودەوڵەتی و بەتایبەتی بەریتانیا و بونی بزوتنەوەی كەمالی لەهەڕەتی هێزدابوو.
شەشەم: خۆر ئاوا دەیویست دروست كردنی بەربەستێك لەبەردەم فیكری كۆمەنیزمی سۆڤیەت دابنێ بۆ ئەم مەبەستە توركیا باشترین هەڵبژاردەبوو لەبەرامبەر وازهێنان لەمافی كورد
پەیمانی لۆزان :_ لە دوو خولی دانیشت و گفتوگۆ پێكهاتبوو، خولی یەكەم: لە ڕێكەوتی (٢٠تشرینی دوومی١٩٢٢ بەسترا و لە٣١ كانوونی دووەمی١٩٢٣) كۆتایی بە كارەكانی هات.
خولی دووەم: لە ڕێكەوتی(٢٣ نیسانی١٩٢٣ و لە ٢٤ تەموزی١٩٢٣) كۆنگرەكە كۆتایی هات.
پەیمانی لۆزان لە ٢٤ی تەمموزی ١٩٢٣ زایینی لە شاری لۆزانی سویسرا و لە نێوان دەوڵەتانی بەریتانیا، فەرەنسا، ژاپۆن، یۆنان، ڕۆمانیا، سربیا، كرواتیا سلوانیا و توركیا واژۆ كرا. سنووری دەوڵەتی توركیای نوێ دیارییكرا، موسڵ لە توركیا دابڕندرا و پێداچوونەوە بە پەیمانی سیڤەر-دا كرا. پەیمانێك كە مافی چارەی خۆنووسینی بۆ كورد دەستبەر كردبوو، بەڵام بەهۆی ئەوەی كورد نەیتوانی ببێتە خاوەنی هێز و ناوماڵی خۆی رێك بخات و یەكێتی نەتەوەیی پێك بهێنێت و سوود لە پەیمانی سیڤەر وەربگرێت، فشارەكانی توركە كەمالییەكان سەریگرت و لە پەیماننامەی لۆزان-دا خەونەكانی كورد لەبار بران. ئەم پەیماننامەیە چەندین برگەی لەخۆگرتبوو لە برگەكانی ( ٣٧_٤٥ ) باسی مافی كەمەنەتەوەكانی چوارچێوەی دەولەتی عوسمانی دەكرد كە توركیا وابریاری بوو مافی ئازادی زمان و ئاین و رۆژنامەگەری و بازرگانی و چالاكی سیاسی بە گەلانی ژێردەسەلاتی خۆی بدات. ئەم پەیماننامەیەبە غیابی كوردبوو
كاریگەریی پەیماننامەی لۆزان
كاریگەریی پەیماننامەی لۆزان لەسەر مافەكانی كورد بەرچاو بووە و كۆمەڵێك دەرئەنجامی زیانبەخشی لێكەوتۆتەوە. هەڵاواردن و پەراوێزخستن و زەوتكردنی مافە بنەڕەتییەكان بە شێوەیەكی سیستماتیك بەسەر كورد دا سەپێنرا. نكۆڵی لە ناسنامەی كولتووری و زمانەوانییان كرا و حاشا لە بوونیان وەك گەلێكی جیاواز كرا. هەروەها كورد ڕووبەڕووی توندوتیژی و سەركوتی ئامانجدار بووەتەوە، لەوانەش كۆمەڵكوژی و جینۆساید، ئاوارەبوونی زۆرەملێ و زەبر و زەنگ كە دەرئەنجامی ڕاستەوخۆی پەیمانی لۆزان بوو.
چارەنووسی گەلی كورد بە پێی پەیماننامەی لۆزان لە دەولەتی تازەی توركیادا توایەوە، هەرچەندە چەند شۆرشێك لەلایەن كوردەكانەوەلەدژی ئەم پەیماننامەیەئەنجامدرا، بەڵام لەكۆتاییدا هەر شكستیان هێنا. هەروەها هەموو ئەو دەسكەوتانەی حكومەتی توركیا بەدەستی هێنا لەسەر خاك و رەنجی كوردانی باكووری كوردستان بوو، كەتوانی هەموو سنوری دەولەتەكەی لە نفوزی دەولەتانی تر بپارێزێت و بناغەی حكومەتێكی بەهێز لە ئەنقەرە دابمەزرێنێ، لەهەمان كاتدا كوردیش نەیتوانی سوود لە ناكۆكی نێوان لایەنەكانی پەیماننامەكە وەربگرێت و لە قازانجی خۆی بیقۆزێتەوە، چونكە كوردەكان خاوەنی سەركردە و دەسەڵاتێكی یەكگرتوو نەبوون، نەیانتوانی پلان بۆ پاشەرۆژی خۆیان دابرێژن.
پەیماننامەكە لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە دانی پێدانراوە و پشتڕاستكراوەتەوە، ئەمەش شەرعیەتی یاسایی و سیاسی پێبەخشیوە. لەلایەن ژمارەیەك دەوڵەتەوە وەرگیراوە و لە سیستەمی پەیماننامە نێودەوڵەتییەكان دا جێگیركراوە.
دانپێدانانی نێودەوڵەتی لەڕاستیدا دان پێدانانی نێودەوڵەتی توخمێكی جەوهەری پەیماننامەی لۆزانە. دوای واژۆكردنی لە ساڵی ١٩٢٣، پەیماننامەكە لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە دانی پێدانرا و پشتڕاستكرایەوە، ئەمەش شەرعیەتی یاسایی و سیاسی پێبەخشی.
دانپێدانانی نێودەوڵەتی بەو مانایەیە كە وڵاتانی ئەندامی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەو پەیماننامەیەیان قبوڵ كردووە و بەهای یاساییان پێداوە. بەم شێوەیە ناوەڕۆكەكەی و بڕگەكانی و دەسەڵاتەكەی دەناسن. ئەم دان پێدانانە دەتوانرێت بە شێوازی جیاواز دەربكەوێت، لەوانە پابەندبوونی فەرمی بە پەیماننامەكە، قبوڵكردنی بنەما و ئەركەكانی یان بەشداریكردن لەو دامەزراوانەی كە پەیماننامەكە دروستی كردووە.
مەبەست لە بەستنی ئەم كۆنگرەكە چی بوو ؟
كێشەكانی نێوان توركیا و یۆنان .
چارەسەركردنی كێشەی ویلایەتی موسڵ.
سیستمی تەنكە دەریایییەكان .
كێشەی سیستمی ئیمتیازی بێگانە.
كێشە ئابووری و داراییەكانی وەك قەرزی گشتی عوسمانی و پاراستنی بەرژەوەندی ئابووریی بێگانە.
هۆكارەكانی سەر كەوتنی ئەم ڕێكەوتننامیە.
۱- هۆكاری سست بونی ئینگلیز لە داواكردنی جێبەجێكردنی پیماننامەی سیڤەر نزیك بونەوەی توركیا بوو لە ڕوسیای سۆڤیەت.
۲- كورد بەدەمی خۆی وازی لە مافی خۆی هێنا بەتایبەتی (حەسەن خیری، حسێن عەونی)كە حكومەتی توركیایان بە دوژمنی ئیمپڕیالیزم دەزانی و لافی برا بوونی كورد و توركیان لێدەدا.
۳- گۆڕانكاری لە هەڵوێستی وڵاتانی هاوپیمان ئەمەش بەهۆی چەند كێشەیەك بەتایبەتی لەنێوان فەرەنساو ئیتاڵیا كێشە دروست بو بۆیە هیج كامیان نەیان دەویست توركیاش لەخۆیان بكەن لەجیاتی ئەمە هەوڵیاندا خۆیان لەتوركیا نزیك بكەنەوە .
٤- بەرت و بڵاوی كورد نەبونی نوێنەری ڕاستەقینەی كورد بۆ داواكردنی مافی نەتەوی لەم كۆنگرەیە بەتایبەتی دەست هەڵگرتنی (شەریف پاشا)لە نوێنەرایەتی كورد كەوا قورسای و سەنگی خۆی هەبو بۆ داواكردنی مافی كورد.
پەیمانی لۆزان بەهەموو مانای كەلیمە پەیمانێكی ئیمپڕیالی دابەشكاری بوو، هەر بۆیە ڕێبازی فیكری توركی كە دان (ئیعتراف) بەبونی نەتەوەی كورد ناكات ستایشی ئەم دابەشكردنی كوردستان دەكات بەكارێكی (شۆڕەشگێری) و (ڕزگاری خوازی)دادەنێت .
كەمالییەكان هەرلەسەرەتاوە دوڕوی بە هەڵوێستەكانیان دیارە لەلایەك هەوڵی تەواویان دەدا بزوتنەوەی كوردی بخنكێنن و سیمای دابپۆشن. لەلەیەكی دیكەشەوە باسی پشگیری سەربەستی و شۆڕەشگێڕی دەكەن وا خۆیان نیشان دەدەن كەوا دوژمنی ئیمپڕیالیزم و ئیستیعمارین .
هەربۆیە هەوڵیان دەدا بەدەستی چەپ شۆڕەشی كورد لەناو ببەن دەنگی بتاسێنن. دەستی ڕاستیشیان بەرز دەكردەوە پڕ بەدەنگ هاواریاندەكرد یەكەم كەسانی دونیا بووین دژی ئیمپریالیزم و ئیستیعماری شۆڕشی ڕزگاریخوازیمان بەرپاكرد بووین بەنمونە بۆ میلەتانی چەوساوە.
دەرهاویشتەكانی ئەم ڕێكەوتننامەیە لەسەر كورد
١- كوردستانی ژووروویان خستە ژێر دەسڵاتی توركیا، توركیاش سیاسەتی ڕەگەز پەرستانەی ئیستیعماریان لەگەڵ بەكارهێنا. كێشەی كورد بەشێوەیەكی ئایدۆڵۆژی چارەكرد . ناوی هەرێمە كوردیەكانیان كردە توركی ، لەكۆتای گوتیان (هەركەسێ لەتوركیا بژیت توركه ، هەركەسێكیش خۆی بەتورك بزانی ئەویش توركە ).
۲- سیاسەتی پارچە پارچەكردنی كوردستان لەلایەن ئیمپڕیالیزم و ئیستیعماڕ پەلوپۆی كوردستانی دابڕی و لەناخەوە ئەنگاوتی ، سیاسەتی (پەرتكە و سەركەوە) شیرازەی یەكێتی میللەتی كوردی تێكدا و كوردانیان بەهۆی تەلی دڕكدار و ئەلغام و تەلبەندكردن لەیەكتری دابڕی بۆ ئەوەی پیوەندی نێوان میلەتی كورد هەڵتەكێنن و هەستی نەتەوایەتیان لاواز بكەن.
لە پەیمان لۆزاندا كوردستان دابەشبوونێكی دیكەی بەخۆیەوە بینی و لە نێوان چوار دەوڵەت-نەتەوەی ئێران، عێراق، توركیا و سوریادا دابەش كرا.
تورك چۆن سیڤەریان لەباربرد كوردیش ئەتوانێ لۆزان لەباربەرێت.
یەكێك لەو پەیماننامانەی كە تا ئێستاش كاریگەری زۆری بەسەر جیهاندا ماوە پەیماننامەی لۆزان بووە، جێگەی باسە پەیماننامەی لۆزان سەد ساڵ بەر لە ئێستا واتە لە (٢٤ی تەمموزی١٩٢٣) لە نێوان وڵاتانی سەركەوتووی جەنگ ئەنجام درا، لۆزان شارێكی سویسرایە، بۆ یەكەم جار وڵاتانی رۆژئاوا و زڵهێزەكان لەگەڵ توركیای نوێ كەوتنە گفتوگۆ و دانیشتن.
ئێستا كە سەد ساڵەی پەیمانی لۆزان تێدەپەڕێت، مۆدێڕنیتەی كاپیتالیستی و هێزە هەرێمییەكان دەیانەوێ جارێكی دیكە رۆژهەڵاتی ناڤین دابەش و دیزان بكەنەوە. دەوڵەتانی داگیركەرەكان ئێران و توركیا عێراق و سوریا بە گشتی و توركیا بەتایبەتی دەیانەوێ بە سات و سەودا كردن بە مافەكانی گەلی كوردەوە لەگەڵ زلهێزە جیهانییەكان رێك بكەون و جارێكی دیكە كورد بخەنە دەرەوەی بازنەی بڕیاردان لەسەر چارەنووسی خۆی. دەوڵەتی فاشیستی توركیا خەونی زیندوو كردنەوە میساقی میللی هەیە. ئەویش بە مانای داگیركردنی باشووری كوردستان و تەماحی داگیركردنی بەشێكی فراوانتری رۆژئاوای كوردستانی هەیە.
درگای مەترسی و دەرفەتەكان بۆ گەلی كورد كراوەیە. كورد دەتوانێ بە یەكگرتوویی لەم دیزانكردنە نوێیەدا ببێتە خاوەن رۆڵ و كاریگەری خۆی. پەرش و بڵاویش دەتوانێ دەرفەتەكان لەبار بەرێت و جارێكی دیكە ئاواتی داگیركەرانی كوردستان بهێنێتە دی. لەم ناوەدا خەتی خەیانەت دەتوانێ مەترسی گەورە بۆ سەر بەدیهاتنی خەونی كورد دروست بكات.
چۆن كورد دەتوانێ سوود لەم قوناغەی ئێستای وەربگرێت.
- یەكگرتوویی ناوماڵی كورد بە هەموو جیاوازییەكانییەوە بە دوور لە بەرژەوەندی تەسكی حیزباتەتی.
- ـ دانانی هێلێكی سوورلە پێناو بەرژەوەندی نەتەوەیی دا.
- خۆ گونجاندن لە گەڵ سیاسەتی هەرێمی، ناوچەیی و جیهانی وكاراكردنی چەمكی دیپڵوماسی لەجیهانی دەرەوەدا.
- راكێشانی سەرنج و پشتیوانی وڵاتانی بڕیاردەر لە رێگای پاراستنی بەرژەوەندیی هاوبەش دا.
- بوونی دوو قەوارەی سیاسی لە باشور و خورئاوی كوردستان، و بەدەستەوە بونی خاكی كوردستان .
- بوونی كورد لەناو مەجالە سیاسی و دیبلۆماسیەكان .
- ڕێژەیەكی زۆری كورد ئەندام پەڕلەمانن لەوڵاتانی دەرەوە .
- بە بەراورد بە یەك سەدە لەمەو بەر كورد ڕێژەی خوێندەواری زۆر بەرز بۆتەوەو چەندین زانكو لەكوردستان وجودیان هەیە وێڕای ڕێژەیەكی زۆری مامۆستای كورد لە زانكۆ گەورەكانی دەرەوە.
- توانای مرۆی باش.
- بونی ڕەوەندی كوردی و جالاك و هۆشیار.
- بەرەوپێش چونی جیهان بەگشتی بواری تەكنەلۆژیا بەتایبەتی كورد ئەتوانێ لە ڕێگای ئەم پێشكەوتنە زوڵم و ستەمی داگیر كەرانی كوردستان و دۆزی كورد نیشانی جیهان بدەن.
ئەنجام
۱. لەساڵی ۱۹۲۳ ڕێكەوتن نامەی لۆزان مۆركرا لەنێوان توركیا و هاوپیمانانی . گرینگترین شتی ئەم ڕێكەوتن نامەیە ئەوەبوو كەوا ڕێكەوتن نامەیەكی ئیمپڕیالی دابەشكاری بوو ، شەرعیەتی درا بە سیاسەتی پەرتكە و زاڵبە كە بەرانبەر میللەتی كورد و كوردستان پیڕەو كرا و پشتگیری نێودەوڵەتیشی بۆ مسۆگەر كرا .
۲. كۆمەڵكای توركی هێشتا كۆمەڵكایەكی كەمالیە و فیكرەی (ئایدۆلۆژیا)ی كەمالی تەحەكوم بەم كۆمەڵگایەوەدەكات؟ و دەسڵات پشتگیری دەكات .
۳. دەوڵەتی توركیا باش دەیزانی و دەزانێت كە نەتەوەی كورد بێكەسە هەربۆیە دەوڵەتی توركیا و ئێران و عیراق و سوریا و وڵاتانی ئیمپڕیالیزم هەمیشە هەوڵی ئەوە دەدان بزوتنەوەی نەتەوەی ودیموكراسی میلەتی كوردی لە ڕای گشتی جیهان داببڕن نەهێڵن چ یارمەتی مادی و مەعنەوی پێبگات.
٤. بێ ئاگا خۆنیشاندانی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی و ڕێكخراوە كانی مافی مرۆڤ و ئەنجومەنی ئەوروپا لەسیاسەتی ڕەگەزپەرستی و ئیستیعماری بەرامبەر نەتەوەی كورد خۆیان وا دەنوێن كەبێئاگان لە زوڵم و ستەمی سەر نەتەوەی كورد
٥. ناتوانن بزوتنەوەی شۆڕەشگێڕی دیموكراسیخوازی گەلی كورد ڕاگرن . ناتوانن پێناسەی نەتوایەتی میلەتێك بشارنەوە ڕێ لەبەرەو پێشچونی كۆمەڵگای كوردی بگرن، ناتوانن میلەتی كورد بكەنە كۆیلە.
سەرچاوە
- پۆل دۆمۆنۆ. فرانسوا جیۆرجیۆن. و.نەجاتی عەبدولا. مەرگی ئیمپڕاتۆری عوسمانی (١٩٠٨-١٩٢٣)
- محمەد ڕەسوڵ هاوار. كورد و باكوری كوردستان
- د.جەعفەر عەلی. سۆفیزم و كاریگەری لە بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەی گەلی كورددا(١٨٨٠-١٩٢٥).
- بەرژەوەندی یتانیاو دابڕینی موسڵ / ن.دارت بروكس ریسلی دووەم و. شەفیقی حاجی خدر
- جەرجیس فەتحوڵڵا و.حەسەن جاف. وریا بونەوەی كورد مێژووی سیاسی ١٩٠٠-١٩٢٥
- سروە اسعد صابر . كوردستان من بدایە الحرب العامیە الاولی الی نیهایە مشكیلە الموصل ١٩١٤_١٩٢٦
- مارتین فان برونسن و. كوردۆئاغا و شێخ و دەوڵەت .
- د.گوینتەر دێشنەر و. حەمەكەریم عارف. كورد گەلی لەخشتەبراوی غەدرلێكرا
- ن. سەعیدمەموزینی . بەركۆڵێك لەمێژووی كورد و كوردستان
- د.كیوان ئازاد ئەنوەر. جەردەیەك لەمێژوی كورود .
- .ئیسماعیل بێشكچی . كورد و كوردستان لەنامەكەی ئیسماعیل بێشكچی بۆ یونسكۆ.
ن:_ ڕزگار كوردی.
