پەیمان نامەی لۆزان

پەیمان نامەی لۆزان ٢٤/٧/٢٠٢٣ كۆتای دێت

ئیسماعیل نەجیم ئەحمەد
قوتابی زانكۆی سۆران

پەیمانی لۆزان كە لە ٢٤ی تەمموزی ١٩٢٣ واژۆ كرا، ڕێككەوتنێكی بەرچاو بوو كە سنوورە مۆدێرنەكانی توركیای دامەزراند و بە فەرمی كۆتایی بە ململانێی نێوان توركیا و زلهێزەكانی هاوپەیمانان هێنا لە دوای جەنگی جیهانی یەكەم، لە كاتێكدا كە پەیماننامەكە باس لە لایەنە جۆراوجۆرەكانی نیشتەجێبوونی دوای جەنگ دەكات، بەڵام كاریگەرییەكی بەرچاوی لەسەر كورد هەبوو، كە گرووپێكی نەتەوەیی جیاوازە لە ناوچەكەدا.

لەدەستدانی خاك: یەكێك لە كاریگەرییە سەرەكییەكانی پەیمانی لۆزان لەسەر كورد لەدەستدانی نیشتمانە مێژووییەكەی بوو. ئەو پەیماننامەیە بووە هۆی هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و دروستكردنی كۆماری توركیا كە ئامانجی دروستكردنی دەوڵەتێكی نەتەوەیی توركی هاوچەشن بوو. لە ئەنجامدا ناوچە كوردنشینەكان بەسەر توركیا و ئێران و عێراق و سوریادا دابەش بوون. ئەم دابەشبوونە بەردەوامی مێژوویی خاكی كوردی پچڕاند و دانیشتوانی كوردی لە سەرانسەری ئەو وڵاتانەدا پارچە پارچە كرد.

ململانێ بۆ دانپێدانان: ئەو پەیماننامەیە كوردی وەك نەتەوەیەكی جیاواز نەناساندووە بەڵكو بە “توخمە غەیرە توركییەكان” ناوی بردووە. ئەم دانپێدانەنەكردنە وایكرد كورد زەحمەت بتوانێت مافە كولتوورییەكانی خۆی لە زمان و پەروەردە و نوێنەرایەتی سیاسیدا بسەلمێنێت. نكۆڵیكردن لە ناسنامەیان هەستی پەراوێزخستن و گرژیی نێوان دانیشتوانی كورد و حكومەتەكانی هەریەكەیان بوو.

سیاسەتی سەركوتگەری: لە توركیا، حكومەت سیاسەتی ئاسمیلەكردنی جێبەجێ كرد كە بە “تورككردن” ناسراوە، كە ئامانجی سەركوتكردنی ناسنامەی كورد و ئاسمیلەكردنی دانیشتوانی كورد بوو بۆ ناو كۆمەڵگەی سەرەكی توركیا. زمان و پراكتیزە كولتوورییەكانی كوردی بەشێوەیەكی چالاكانە بێهیوا دەكرا و ڕاپەڕین یان داواكارییەكانی كورد بۆ ئۆتۆنۆمی بە سەركوت بەرەوڕوو بووەوە. ئەم سیاسەتانە ناكۆكی و گرژیی بەردەوامی لە نێوان حكومەتی توركیا و گروپە كوردییەكان دروستكردووە.

سەرهەڵدانەوەی شوناسی كورد: سەرەڕای ئەو تەحەددای و سەركوتانەی كە ڕووبەڕووی بووەتەوە، كورد بەردەوام ناسنامەی خۆی دووپات كردووەتەوە و خەباتی بۆ مافەكانی كردووە. دەرئەنجامە مێژووییەكانی پەیمانی لۆزان سووتەمەنی بۆ بزووتنەوەیەكی ناسیۆنالیستی كورد، بانگەشە بۆ دانپێدانان، ئۆتۆنۆمی، یان تەنانەت دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی كردووە. ئەم بزووتنەوەیە بە شێوەی جۆراوجۆر دەركەوتووە، لەوانە حیزبە سیاسییەكان، گرووپە چەكدارەكان، ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، هەوڵی چارەسەركردنی ناڕەزایەتییەكانی دانیشتوانی كورد دەدەن.

گرنگە ئاماژە بەوە بكەین كە كاریگەرییەكانی پەیمانی لۆزان لەسەر كورد ئاڵۆز و فرەلایەنە. لە وڵاتانی جیاوازدا جیاوازن و بە تێپەڕبوونی كات پەرەیان سەندووە. تێگەیشتن لە چوارچێوەی مێژوویی بۆ تێگەیشتن لە ئاڵۆزییەكانی پرسی كورد لە ناوچەكەدا زۆر گرنگە ئایندەی كورد دوای هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی لۆزان پرسێكی ئاڵۆز و بەردەوامە.

مێژوونووس و نووسەر مەهمەت بایراك ئاماژەی بەوە كردووە كە پەیمانی لۆزان پرسی كوردی قووڵتر كردووەتەوە و پێشنیاری ئەوە دەكات كە دۆزینەوەی چارەسەرێكی دیموكراسی و ئاشتیانە بۆ كێشەی كورد زۆر پێویستە بۆ دامەزراندنی و بەدامەزراوەییكردنی دیموكراسی لە توركیا.

بە گشتی ئایندەی كورد دوای هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی لۆزان نادیارە، بەڵام خواستەكانیان بۆ دانپێدانان و سەربەخۆیی بەردەوامە لە داڕشتنی گفتوگۆ و ململانێ بەردەوامەكانی ناوچەكە.