كابینەی نۆیەم، كابینەی چاكسازی و بوژانەوەی ژێرخانی ئابووری هەرێمی كوردستان

زاری كرمانجی – سۆران :

كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بە پشتبەستن بە كارنامە چاكسازییەكەی، هەوڵی داوە بە شێوەیەكی شایستە خزمەتی گشت هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان بكات و بە جددی رووبەڕووی گەندەڵی ببێتەوە.
ئەگەرچی كابینەی نۆیەم هاتە سەر قەرز و پابەندییەكی دارایی گەورەوە، بەڵام كاركردن بە شەفافی و دواتریش پێداگیری و خواست و ویستی بەهێزی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ئەنجامدانی چاكسازی، حكومەت توانی هەنگاوی جددی بنێت لە رووی رێكخستنەوە و زیادكردنی داهاتی ناوخۆ، هەروەها ناردنی پڕۆژەیاسای حۆراوجۆری وەك پڕۆژەیاسای چاكسازی بۆ پەرلەمانی كوردستان.
كابینەی نۆیەم، هەر لە سەرەتای دەستبەكاربوونیەوە، كاری لە سەر یاسای چاكسازی كرد (لە پرسی مووچە و دەرماڵە و بەخشین و ئیمتیازاتەكان و خانەنشینی) گەورەترین هەنگاوی بۆ نرا و لەم ڕاپۆرتەی خوارەوە كە لە لایەن “لیژنەی باڵای جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی”ـەوە نووسراوە، ئەو چاكسازاییانە دەخوێنینەوە:
یەكەم: ڕێكخستنەوەی ماف و ئیمتیازاتەكانی میراتگرانی كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان و زیندانیكراو و گیراوانی سیاسی.
وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان :
یەكەم، ئەم رێنماییانەی خوارەوە بۆ یەكخستنی ماف و ئیمتیازاتی كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان و زیندانیكراوان و گیراوانی سیاسی دەرچوێندراون:
1- پەیڕەوی دیاریكردنی ئیمتیازاتی زیندانیكراو و گیراوی سیاسی كوردستان ژمارە (٨)ی ساڵی ٢٠٢٠.
2- پەیڕەوی دیاریكردنی ماف و ئیمتیازاتی كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٠.
3- ڕێنمایی ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠٢١، تایبەتە بە ئاسانكاری جێبەجێكردنی یاسای ئیمتیازاتی زیندانیكراو و گیراوی سیاسی كوردستان ژمارە (١١)ی ساڵی ٢٠١١ هەمواركراو.
4- ڕێنمایی ژمارە (٢)ی ساڵی ٢٠٢١، تایبەتە بە ئاسانكاری جێبەجێكردنی یاسای ماف و ئیمتیازاتی كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوەكان لە هەرێمی كوردستان- عێراق ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٠٧ی هەموار كراو.
5- ڕێنمایی دیاریكردنی مافی بەركەوتووی چەكی كیمیاوی ژمارە (٣)ی ساڵی ٢٠٢١.
6- ڕێنمایی ژمارە (٤)ی ساڵی ٢٠٢١، تایبەتە بە جێبەجێكردنی یاسای ماف و ئیمتیازاتی تاقانەكانی جینۆساید لە هەرێمی كوردستان- عێراق ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠١٥.
7- ڕێنمایی ژمارە (٥)ی ساڵی ٢٠٢١، تایبەتە بە گواستنەوەی دۆسییەی شەهیدانی هێزەكانی (پێشمەرگە، هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ، ئاسایش، دژەتیرۆر) بۆ وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان.
8- ئامادەكردنی ڕەشنووسی ڕێنمایی پلەبەندی مینحەی كەسوكاری شەهیدانی سەنگەر و ناردنی بۆ سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران.
جێبەجێكردنی ئەم بابەتانەی خوارەوە لە یاسای چاكسازی لە مووچە و دەرماڵە و بەخشین و ئیمتیازاتەكان و خانەنشینی:
هەڵوەشاندنەوەی مینحەی (١٣,٢٨٢) بەخێوكەر، بەفەرمانی وەزاری ژمارە (٤٨) لە ٦/١/٢٠٢١، كە مانگانە بڕی (٩٩٦,١٥٠,٠٠٠) نۆسەد و نەوەد و شەش ملیۆن و سەد و پەنجا هەزار دینار گەڕاوەتەوە.
گواستنەوەی دۆسییەی (١٦٣) كەمئەندامی سەنگەر كە كۆچی دواییان كردووە، لە وەزارەتی كاروباری پێشمەرگە بۆ وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان بۆ دابینكردنی خزمەتگوزاری بۆ وارسەكانیان.
وەزارەتی كاروباری پێشمەرگە بە فەرمانەكانی ژمارە (١٥٠٤٣) لە ڕێكەوتی ٢٠/١٠/٢٠٢١ دۆسییەی (١٠١٨) شەهیدی شەڕی داعش لە وەزارەتی كاروباری پێشمەرگەوە گواستەوە بۆ وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان.
دابینكردنی خزمەتگوزاریی خوێندن بۆ كوڕ و كچی شەهیدانی (پێشمەرگە، ئاسایشی ناوخۆ، ئاسایش، دژە تیرۆر) كە دۆسییەكانیان بۆ سەر وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان گواستراوەتەوە.
دووەم: پاككردنەوە و هەڵوەشاندنەوەی ماف و ئیمتیازاتی میراتگری ئەو كەسانەی كە بەدەر لە یاسای ماف و ئیمتیازاتی كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان سوودمەند بوون:
١- پێكهێنانی لیژنەی وەزارەت بۆ جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی بە سەرۆكایەتی وەزیر و ئەندامێتی ئەندامانی ئەنجومەنی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان.
٢- پێكهێنانی سێ لیژنەی لاوەكی لەسەر ئاستی بەڕێوەبەرایەتییە گشتییەكانی (هەولێر، سلێمانی، دهۆك) بۆ ووردبینی و پێداچوونەوە بە دۆسییەی شەهیدان و ئەنفالكراوان.
٣- پێكهێنانی لیژنەی تاقانەكانی جینۆساید بۆ وردبینی و پێداچوونەوە بە دۆسییەكانیان.
٤- پێكهێنانی لیژنەی ناڕازیبوون (سكاڵا) بۆ بڕیاردان لە سكاڵاكان.
٥- پێكهێنانی لیژنەی بەركەوتووانی چەكی كیمیاوی بۆ وردبینی و پێداچوونەوە بە دۆسییەكانیان و ناردنی بۆ لیژنەكانی تەندروستی.
٦- گەڕانەوەی دۆسییەكانی تۆماری نوێی شەهیدان لە وەزارەتەوە بۆ بەڕێوەبەرایەتییە گشتییەكان بۆ دووبرە پێداچوونەوەیان.
٧- دروستكردنی فۆڕمی زانیاری بۆ وردبینی و پێداچوونەوە بۆ شەهیدانی سەنگەر و جینۆساید و هاووڵاتی و زیندانیكراو و گیراوی سیاسی و تاقانەكانی جینۆساید و چاپكردن و ناردنی بۆ لیژنەكان.
٨- ناردنی دەرخستەی خەرجی لیژنەكانی دووبارە پشكنینی بەركەوتوانی چەكی كیمیاوی بۆ وەزارەتی دارایی و ئابووری بۆ وەرگرتنی ڕەزامەندیی خەرج كردنی.
٩- دۆسییەی (٧٠٣) بەركەوتووی چەكی كیمیاوی بۆ وەزارەتی تەندروستی نێردراوە، بۆ ئەوەی لیژنە تایبەتمەندەكان پشكنینان بۆ بكەن و (١٥٢) دۆسییەی دیكەش ئامادەیە.

دەرئەنجامی پێداچوونەوە بە دۆسییەكان:

کۆی گشتیی دۆسییەی شەهیدان لە وەزارەت:

پێکهێنانی لیژنەی تاقانەکانی جینۆساید بۆ وردبینی و پێداچوونەوە بە دۆسیەکانیان:

پێکهێنانی لیژنەی ناڕازیبوون (سکاڵا) بۆ بڕیاردان لە دۆسیەکانی تایبەت بە گۆڕینی وارسی و تۆماری نوێی و پلە بەرزکردنەوەی شەهیدان:

پێکهێنانی لیژنەی بەرکەوتووانی چەکی کیمیاوی بۆ وردبینی و پێداچوونەوە بە دۆسیەکانیان و ئامادەکردنی بۆ لیژنەکانی وەزارەتی تەندروستی:

پێداچوونەوە بە دۆسیەی زیندانیکراوان و گیراوانی سیاسی:

سێیەم: پاككردنەوە و هەڵوەشاندنەوەی ئیمتیازاتی زیندانیكراو و گیراوی سیاسی كە بە ناوی زیندانی و گیراوی سیاسی بە پێچەوانەی یاسای ئیمتیازاتی زیندانیكراو و گیراوی سیاسی كوردستانی هەمواركراو سوودمەند بوون.
١- هەماهەنگی لەگەڵ لیژنەی باڵای بایۆمەتری و فەرمانگەی تەكنەلۆجیای زانیاری بۆ بایۆمەتری و بەئەلیكترۆنی كردنی لیستەكانی شەهیدان و ئەنفالكراوان و زیندانیكراو و گیراوی سیاسی.
٢- ناردنی دۆسییە و ناوی (٥١٣) زیندانی سیاسی لە (٢٩٦) نووسراودا لەدوای (١/٧/٢٠٢٠) بۆ حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ بۆ پشتڕاستكردنەوەی بەڵگەنامەكانی گیرانیان و دڵنیابوون لەوەی كە هیچ مووچەیەكی تریان نییە، دەرەنجامەكەیانی بەم شێوەیەی خوارەوەیە:
(٩٩) كەس (مقتبس) بەڵگەیان هاتۆتەوە.
(٣٩) كەس هیچ بەڵگەیان نەبووە.
(١٢) كەس داوای ناردنی پەنجەمۆریان كردووە.
(٣) كەس داوای سەردانی كردنی بەغدایان لێ كراوە.
(٢) كەس داوای زانیاری زیاتریان لێ كراوە.
(٣٥٨) كەس تاوەكو ئێستا وەڵامیان نەگەڕاوەتەوە.

بەپێی یاسای ژمارە ١١ی ساڵی ٢٠١١ی هەموار کراو ئەوانەی کە (١٠) ساڵ منحەی مانگانەیان وەرگرتووە و هیچ مووچە و منحەیان نەبووە بەم شێوەیەی خوارەوە لە نێوان یەکێکیان هەڵبژاردنیان کردووە:

چوارەم: لەكاتی مردنی زیندانیكراو و گیراوی سیاسی، بەپێی یاسای خانەنشینی بەركار لە هەرێمی كوردستان مامەڵە لەگەڵ میراتگرەكانیان دەكرێت.
١- راسپاردنی بەڕێوەبەرایەتی كاروباری زیندانییە سیاسییەكان بۆ ئەنجامدانی كاری پێویست لەكاتی مردنی زیندانیكراو و گیراوی سیاسی بەپێی یاسای خانەنشینی بەركار لە هەرێمی كوردستان.
٢- تا ئێستا (١٤٥) زیندانی سیاسی كۆچی دواییان كردووە و بەپێی یاسای خانەنشینی بەركار مامەڵە لەگەڵ وارسەكانیان كراوە و لەوانە (٦٢) زیندانی سیاسی كۆچكردوو وارسەكانیان شمولی وەرگرتنی مینحە ناكەن و (٨٣) وارسی زیندانی سیاسی كۆچكردووش مینحەكانیان بەپێی یاسای خانەنشینی بەركار كەمكراوەتەوە.
پێنجەم: ڕێكخستنەوەی لەئەستۆگرتنی حكومەت بۆ خەرجیی چارەسەری تەندروستی و خوێندنی كوڕ و كچ و هاوسەری شەهید، كە هاوسەرگیری نەكردۆتەوە لە قوتابخانە و پەیمانگا و زانكۆ حكومی و ئەهلییەكان لەناو هەرێمدا:
١- دەرچوواندنی ڕێنمایی دارایی ژمارە (٢٣)ی ساڵی ٢٠٢٠ خزمەتگوزاری خوێندن و تەندروستی كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان و زیندانیانی سیاسی بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتەكانی دارایی ئابووری و خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی و پەروەردە و تەندروستی و سەرۆكایەتی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران.
٢- دانانی سێرڤەر و بەستنەوەی بەڕێوەبەرایەتییە گشتییەكان لە وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان لەگەڵ وەزارەتی دارایی و ئابووری بۆ بەئەلیكترۆنی كردنی زانیارییەكانی شەهیدان و زیندانیانی سیاسی، بۆ ڕێكخستن و بەدواداچوونی خەرجییەكانی خوێندن كە تا ئێستا جێبەجێ نەكراون.
٣- حكومەتی هەرێم بڕیاری خەرجكردنی بڕی (١٩,٦٨٦,٤٧٢,٦٠٠) دیناری بۆ كرێی خوێندنی كچ و كوڕ و هاوسەری شەهید و زیندانیكراو و گیراوی سیاسی خۆی یان یەكێك لە منداڵەكانی داوە، بەپێی ڕێنمایی دارایی ژمارە (٢٣)ی ساڵی ٢٠٢٠ بە داشكاندنی (٢٥%) ئەو بڕە پارەیە دراوەتەوە قوتابخانە و پەیمانگا و زانكۆ ئەهلییەكان، كە تا ئێستا بڕی (١٨,٠٦٤,٥٤٧,٦٠٠) دینار بەم شێوەی خوارەوە خەرج كراوە:

نەهێشتنی سوودمەندبوون لە جارێك زیاتر لە بوودجەی گشتی

یەكەم: تەرخانكراوەكانی چاودێریی كۆمەڵایەتی و خاوەن پێداویستیی تایبەت و كەمئەندامان
١- لیژنە لاوەكییەكانی وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی بەردەوامن لە وردبینی و پێداچوونەوە بە لیستەكانی سوودمەندان لە تەرخانكراوی خاوەن پێداویستیی تایبەت و كەمئەندامان كە كۆی گشتی دەگاتە (٨٦،٢٧٧) سوودمەند:

٢- فەرمانبەری كەمئەندام و خاوەن پێداویستیی تایبەت:
پێداچوونەوە بە لیستی ناوی كەمئەندامانی فەرمانبەر كە ژمارەیان (١٣،٢٤٩) كەمئەندام بووە.
پێدانی دەرماڵە لە جیاتی كەمئەندامیی فەرمانبەران لە مانگی نیسانی ٢٠٢٢ كەوتۆتە بواری جێبەجێكردن و ئەم دەرماڵەیه نابێـتە رێگر له بەرانبەر‌ خەرجكردنی دەرماڵەی دیكەی ئەم توێژە.

وەرگرتنی زیاتر لە مووچەیەك بەدەر لە یاسا و ڕێنماییە بەركارەكان

لیژنەی باڵای بایۆمەتری و فەرمانگەی تەكنەلۆجیای زانیاری لیستی ناو و زانیاری (١٠٨١٩) كەیسی دەستنیشان كردووە كە لە دوو جار زیاتر لە سیستەمی بایۆمەتری تۆمار كراون. مووچە و خانەنشینی ئەو حاڵەتانەی سەرەوە راگیراون. بۆ ڕاگرتنی مووچەی ناشایستە دەسەڵات دراوە بە گشت وەزارەتەكان بۆ هەڵبژاردنی مووچەی یاسایی و بڕینی یەكجارەكی مووچەی دووەم و سێیەم كە نایاسایین و ناردنی وێنەیەك بۆ دیاریكردنی لە بەشی بایۆمەتری لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی بوودجە:
لەكۆی (٢١،٥٨٨) كەیس بۆ دوو مووچە، ئەنجامی كاری لیژنەكە بەم شێوەیەی خوارەوە بووە:
وەرگرتنی دوو مووچەیی (فەرمانبەر و فەرمانبەر) (٧٩١) فەرمانبەر لە كۆی (١،٦٣٩) كەیس.
وەرگرتنی دوو مووچەیی (فەرمانبەر و خانەنشین) (٣،٩٠٩) مووچەخۆر لە كۆی (٨،١٤٧) كەیس.
وەرگرتنی دوو مووچەیی (خانەنشینی و خانەنشین) (٥،٩٠٩) خانەنشین لە كۆی (١١،٨٠٢) كەیس.
وەزارەتی كاروباری پێشمەرگە و وەزارەتی ناوخۆ
یەكەم: لیژنەی باڵای بەدواداچوونی جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی لە (١٢/٧/٢٠٢٠( كۆبوونەوەی سێیەمی خۆی تایبەت بە وەزارەتی پێشمەرگە بڕیاریدا بە میكانیزمێكی نوێ میلاك و بوودجەی هەردوو یەكەی )٧٠ و ٨٠ ( بخرێتە سەر وەزارەتی كاروباری پێشمەرگە.
بۆ رێكخستن و یەكخستنی هێزەكانی دەرەوەی وەزارەتی كاروباری پێشمەرگە، ژمارەی لیوا هاوبەشەكان لە (١٤) بووەتە (١٩) لیوا و میلاكی وەزارەت لە (٤٣،٣٤٧) بووەتە (٥٦،٥٧٥) پێشمەرگە.
فەرماندەییەكانی هێزەكانی پشتیوانی (١ ، ٢) خراونەتەوە سەر میلاكی وەزارەتی كاروباری پێشمەرگە.

دووەم: دیوانی چاودێری دارایی دەست به‌ كاری پێویست کردووە بۆ وردبینی لە یه‌كه‌كانی ژمێریاری هاوشێوه‌ی هێزه‌ ڕێكخراوه‌كانی سه‌ر به‌ وه‌زاره‌ت، و به‌ هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ فه‌رمانگه‌ی چاودێری دارایی وه‌زاره‌تی كاروباری پێشمه‌رگه‌.

بڕگەی چوارەم و پێنجەم لە ماددەی (٤) یاسای چاکسازی:

ئەرکی وەزارەتی ناوخۆ تایبەت بە بڕگەی چوارەم و پێنجەم لە ماددەی (٤):
* ڕێنمایی بۆ رێکخستنی پاسەوانان لە هەرێمی کوردستان دەرچووە.
* پەیکەری رێکخستنی بەڕێوبەرایەتی کاروباری پاسەوانی ئامادە کراوە و کە لە ماوەی (١٨٠) رۆژدا جێبەجێ دەکرێت.
* وەزارەتی ناوخۆ بۆ وەرگرتنی زانیاری بۆ جێبەجێکردنی ڕێنماییەکە، فۆڕمی تایبەت بە ژمارەی پاسەوانان بۆ سەرجەم بارەگا و دامەزراوە حزبییەکان و هەروەها پاسەوانی پارێزگاری لە خاوەن وەزیفە باڵاکان و بەرپرسانی سەربازی و ئاسایشی ناوخۆ کردووە. وەزارەتی ناوخۆ بارەگای بۆ بەڕێوبەرایەتی کاروباری پاسەوانان دابین کردووە.
* ئەرکی وەزارەتی پێشمەرگە تایبەت بە بڕگەی چوارەم و پێنجەم لە ماددەی (٤):
* وەزارەتی کاروباری پێشمەرگە بە فەرمانێکی وەزاری پاسەوانانی بۆ پلەکانی لیوا و موقەدەم و فەرماندەی فەوج و جێگرەکانی لە لیوا هاوبەشەکانی وەزارەتی پێشمەرگە جگە لە هێزەکانی هەردوو یەکەی (٧٠ و ٨٠) دیاری کردووە.

شەشەم:
* لیژنەیەكی پزیشكی تایبەت بە دیاریكردنی رێژەی پەككەوتەیی لە وەزارەتی كاروباری پێشمەرگە بۆ پشكنین و پێداچوونەوەی سكاڵای كەمئەندامانی پێشمەرگە پێكهێنراوە و ماوەی كاركردنیدا پشكنینی بۆ (٩،٦٤٦) كەمئەندام كردووە و ئەنجامەكانیشی بەم شێوەیەی خوارەوەیە:
* (٤٦٥٠) كەمئەندام رێژەی پێویست لە سەرووی (٥٠٪) لە پشكنین دەرچوونە و بەپێی بڕیاری لیژنەی پزیشكی ساڵی ٢٠٠٧ خانەنشینی كەمئەندامانی پێشمەرگە ئەم رێژەیە بۆ پێشمەرگەی كەمئەندام كە دیاری كراوە.
* بەڕێوبەرایەتی گشتی خانەنشینی لە وەزارەتی كاروباری پێشمەرگە بۆ جیاكردنەوەی كەمئەندامی سەنگەر هەماهەنگی لەگەڵ هەردوو فەرماندەیی یەكەی (٧٠ و ٨٠) دەكات، ئەوانەی كە بەهۆی ئەركی پیرۆزی پێشمەرگایەتی بریندار بوون لەوانەی كە بە رووداو و بەدەر لە ئەركی پێشمەرگایەتی برینداربوون.
* (٣،٤١٧) كەس رێژەی پێویستیان نەهێناوە. بەڵام دوای وەرگرتنی سكاڵاكانیان، لیژنەت پزیشكی دووبارە پشكنین بۆ دیاریكردنی ئەوانەی شایستە دەكرێت.
* (١،٥٧٩) كەس بۆ دیاریكردنی رێژەی كەمئاندامیان مامەڵەكانیان لە پرۆسەی پشكنین دایە.

دەرماڵەكان

دیوانی سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی وەزیران و سەرجەم وەزارەت و دەستە و فەرمانگەی نەبەستراوەكانی وەزارەت
ئەنجومەنی وەزیران لە كۆبوونەوەی رۆژی (٢٦/٥/٢٠٢١) میكانیزمی جێبەجێكردنی ماددەی (٥) تایبەت بە دەرماڵەكان لە یاسای چاكسازی خستە بە باس و سەرۆكایەتیی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران لە (٢٩/٦/٢٠٢١) لیژنەیەكی بۆ دیراسەتكردنی ڕێكخستنەوەی دەرماڵەی فەرمانبەرانی دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستان لەسەر بنەمای دادپەروەری و شایستە بوون بەپێی یاسا بەركارەكان پێكهێنا.
لیژنەی ئاماژە پێكراو ئەم هەنگاوانەی گرتەبەر:
١- دیراسەتكردنی سەرجەم یاسا و پەیڕەو و بڕیار و ڕێنماییە بەركارەكان سەبارەت بە خەرجكردنی دەرماڵەكان بۆ فەرمانبەرانی هەرێم لە گشت دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستان.
٢- بە جیا كۆبوونەوە لەگەڵ لیژنەی تایبەتمەندیی (دامەزراوە دەستورییەكانی هەرێمی كوردستان – سەرۆكایەتییەكان – سەرجەم وەزارەتەكان، دەستە سەربەخۆكان و لایەنە نەبەستراوەكان بە وەزارەت) بۆ ڕوونكردنەوەی سەرجەم دەرماڵە خەرجكراوەكانی ئەو دامەزراوانە و تاوتوێكردنی بنەمای یاسایی خەرجكردنی ئەم دەرماڵانە.
٣- لە چوارچێوەی یاسا و ڕێنماییە بەركارەكان، لەسەر بنەمای دادپەروەری و بنەمای خەرجكردنی دەرماڵەكان بە شێوەیەك
لیژنەكە بۆ گرەنتیكردنی شایستەی یاسایی فەرمانبەران لە وەرگرتنی دەرماڵەكانیان لە چوارچێوەی یاسا و ڕێنماییە بەركارەكان و هەروەها لەسەر بنەمای دادپەروەری، ڕاسپاردە یاساییەكانی ‌ بۆ لیژنەی باڵای بەدواداچوونی جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی دەنێرێت، بۆ ئەوەی پەسند بكرێت.

رێكخستنەوەی هەژماركردنی خزمەت

وەزارەتی دارایی و ئابووری و سەرجەم وەزارەتەكان و دەستە و لایەنە نەبەستراوەكان بە وەزارەت
لەسەر داوای سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی وەزیران، لیژنەیەك بۆ دەستنیشانی كێشە و گیروگرفتەكانی جێبەجێكردنی دارایی ژمارە (١٢) پێكهێنرا و، كۆمەڵێك كێشە و گیر و گرفت بۆ جێبەجێكردنی ئەم ماددەیە لەلایەن تیمەكانی دیوانی چاودێری دارایی و تیمەكانی دەستەی دەستپاكی و لیژنەیەكی تایبەت لە وەزارەتی دارایی و ئابووری/ ب.گ. میلاكات دەستنیشان كران:
تێبینی لەسەر ڕێنمایی ژمارە (١١)ی وەزارەتی دارایی و ئابووری ساڵی ٢٠١٦ تایبەت بە ڕاگرتنی پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەران هەیە، كە بووەتە بنەمای‌ ڕێنمایی دارایی ژمارە (١٢)ی ساڵی ٢٠٢٠. جێبەجێكردنی ماددەی (٦) بۆ رێكخستنەوەی هەژماركردنی خزمەت لە یاسای چاكسازی پەیوەستە بە دووبارە گەڕاندنەوەی پلە بەرزكردنەوە بۆ هەموو ئەو فەرمانبەرانەی كە شایستەی پێدانی پلەن، و پێویستە هەریەك لە وەزارەتی دارایی و ئابووری و وەزارەتی پلاندانان پلەكان بە (حژف واستحداپ) تۆمار بكەن و لە یاسای بوودجەی هەرێمی كوردستان بیچەسپێن.
لە ئەژماركردنی خزمەتی پێشمەرگایەتی و ئاوارەیی و …هتد ڕەچاوی گشتاندنی وەزارەتی دارایی و ئابووری ژمارە (٢٣)ی ساڵی ٢٠٠٤ و ڕێنمایی دارایی ژمارە (٥١)ی ساڵی ٢٠٠٧ و هەردوو ڕێنمایی ژمارە (٣ و ٨)ی ساڵی ٢٠١٠ نەكراوە.
فەرمانبەری ڕێكخراوەكان كە بوونەتە میلاكی هەمیشەیی لەسەر دامودەزگاكانی حكومەتی هەرێم بەدەر لە یاسای ڕاژەی شارستانی دامەزراون و پلە و پایەیان پێدراوە، بەرایی پێویست لە دۆسییەكانیان نییە و ناو و ناونیشانەكانیان لەگەڵ بڕوانامە و خزمەتیان ناگونجێت و فەرمانی دامەزراندنیان نییە و هیچ بڕگە و ماددەیەك لە یاسای چاكسازی و ڕێنمایی دارایی چارەسەری ئەم بابەتەی نەكردووە.
لە ماددەی (٦) بڕگەی (پێنجەم) خاڵی (١) هاتووە (هەر پێگەیەكی یاسایی لە بواری ڕاژەی شارستانی ڕاژەی گشتی درابێت بە فەمانبەر بە بڕیاری كارگێڕی ئەو پێگەیە پارێزراو دەبێت) ئەو بابەتە تەفسیری جیاواز هەڵدەگرێت.
بەهۆی بارودۆخی كارگێڕی و سیاسی هەرێمی كوردستان لە دوای ڕاپەڕینی ساڵی (١٩٩١) زۆرێك لە دۆسییەكان سووتاون و ئەوەش ئاستەنگە لە بەردەم جێبەجێكردنی یاسا و ڕێنمایی چاكسازی بە تایبەت لە وەزارەتی ناوخۆ.
بەهۆی جیاوازی لە ڕێنماییەكان بەتایبەتی هەژماركردنی ڕاژە لەنێوان هەردوو ئیدارەی هەولێر و سلێمانی بۆ چۆنییەتیی پێداچوونەوە بە دۆسییەی كەسی جیاوازی دروست دەبێ، بۆیە دەبوو ڕەچاوی ئەوە بكرایە.
دوای دەرچوواندنی رێنمایی ژمارە (١٢) لە ٢٩/٦/٢٠٢٠ ڕێنمایی ڕێكخستنەوەی هەژماركردنی خزمەت و پلەی وەزیفی لەلایەن وەزارەتی دارایی و ئابووری، گشت وەزارەت و لایەنی نەبەستراو بە وەزارەت دەستیان بە پێداچوونەوە بە دۆسییەی فەرمانبەران كرد و وردبینی بۆ دۆسییەی (٣٤٠،٩٢١) كرا:

لە ئەنجامی جێبەجێكردنی رێنمایی دارایی ساڵی ٢٠٢٠ و هەموارەكەی لە ٢١/٩/٢٠٢١، تایبەت بە یەكخستنەوەی دۆسییەی كەسیی گشت ئەفسەر و پلەدار و پێشمەرگە لە دروستكردنی دۆسییەی كەسی، لیژنەی تایبەت بەردەوامن بۆ دروستكردنی دۆسییەكان لە لیوا هاوبەشەكانی وەزارەتی كاروباری پێشمەرگە.

مادەی (٧) بواری خانەنشینی

بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی خانەنشینی بە پشت بەستن بە ڕێنمایی دارایی ژمارە (١٣)ی ساڵی ٢٠٢٠ تایبەت بە یەکخستنی خانەنشینی لەسەر کارکردن بۆ جێبەجێکردنی ئەم مادەی (٧) بەردەوامە:

ماددەی (٨)

هەڵوەشانەوەی گشت بەڕێوبەرایەتیی خانەنشینی و گواستنەوەیان بۆ بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی خانەنشینی لە وەزارەتی دارایی و ئابووری:
* وەزارەتی كاروباری پێشمەرگە لە قۆناغی یەكەمدا دۆسییەی (٢٤٢٤) خانەنشینی (خانەنشینی سەربازی، خانەنشینی بە هۆكاری تەندروستی، خانەنشینی كۆچكردوو) بە لیستی مووچە و میلاكیان بۆ بەڕێوبەرایەتیی گشتیی خانەنشینی لە وەزارەتی دارایی و ئابووری گواستەوە.
* وەزارەتی كاروباری پێشمەرگە لە قۆناغی دووەم دۆسییەی (١٣٦) خانەنشینی دیكە بۆ بەڕێوبەرایەتیی گشتیی خانەنشینی لە وەزارەتی دارایی و ئابووری گواستەوە.
* لەمەودوا دۆسیەی خانەنشینان پێشمەرگە، كاتێ خانەنشین دەبن ڕاستەوخۆ بۆ بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی خانەنشینی لە وەزارەتی دارایی و ئابووری دەگوازرێنەوە. وەك هەنگاوی یەكەم دۆسییەی (٥٩) خانەنشین بۆ وەزارەتی دارایی و ئابووری گواستراوەتەوە.

دامه‌زراندنی سندووقی خانه‌نشینی:

بۆ جێبەجێكردنی یاسای خانەنشینی كارپێكراوی ژمارە (٢٧)ی ساڵی ٢٠٠٦ ئەم هەنگاوانەی خوارەوە گیراونەتەبەر:
* پەیڕەوی ژمارە (٧)ی ساڵی ٢٠٢٠ پەیڕەوی ناوخۆی سندووقی خانەنشینی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان – عێراق دەرچووە.
* ڕێنمایی دارایی ژمارە (٢٤) ساڵی ٢٠٢٠ تایبەت بە سندووقی خانەنشینی دەرچووە.
* گشتاندنی دارایی ژمارە (٢٤) لە ٢٥/١١/٢٠٢٠ سندووقی خانەنشینی.
* فەرمانی وەزارەتی دارایی و ئابووری ژمارە (٥٦٧) لە ١٥/١٢/٢٠٢١ تایبەت بە دامەزراندنی ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی سندووقی خانەنشینی.
* ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی سندووقی خانەنشینی، یەكەم كۆبوونەوەی خۆی لە (٢٢/١٢/٢٠٢١) بە ئامادەبوونی سەرۆك و ئەندامانی ئەنجامدا و كۆنووسێكیان بۆ وەزیری دارایی و ئابووری نارد.

مادەکانی (٩) و (١٠)

هەڵوەشاندنەوەی خانەنشینیی پلە باڵاكان كە وەك ڕێزلێنان پێیان دراوە یان بە پلەیەكی بەرزتر خانەنشین كراون:
لیژنەی پێكهاتوو ڕێكارەكانی جێبەجێكردنی ئەم مادەیەی گرتەبەر و ئەم ئەنجامەی خوارەوە خستەڕوو:

ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران بۆ یه‌كلایی كردنه‌وه‌ی لیستی ناوی ئه‌و به‌ڕێزانه‌، لیژنه‌یه‌كی وه‌زاری له‌ هه‌رسێ فراكسیۆنی سه‌ره‌كیی ‌ناو حكومه‌ت به‌ هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ سكرتێری لیژنه‌ی باڵای به‌دواداچوونی یاسای چاكسازی پێكهێنا‌.

حوكمەكانی كۆتایی

دامەزراندن لە ئەركەكانی (بەڕێوەبەری گشتی و راوێژكار و سەرووتر) و (پەیڕەوی مەرجەكانی دامەزراندن بە پلەی بەڕێوەبەری گشتی بەرەو ژوور):
ئەنجومەنی وەزیران پەیڕەوی مەرجی دامەزراندنی پلە باڵاكان لە بەڕێوەبەری گشتی و ڕاوێژكار بەرەو سەرەوە دەركردووە و چووەتە باری جێبەجێكردنەوە لە رێكەوتی ١٦/٨/٢٠٢٠ لە ژمارە (٢٥٣) ی وەقایعی كوردستان بڵاو كراوەتەوە.
خانەنشین كردنی فەرمانبەر بە پلەی بەڕێوەبەری گشتی و سەرووتر كە پێكهاتەی ئیداری لە ئاستی بەڕێوەبەرایەتی گشتی و سەرووتر بەڕێوە نابەن و سەرۆكی یەكە ئیدارییەكانی (پارێزگار، قائمقام، بەڕێوەبەری ناحیە)ش دەگرێتەوە:
سەرۆكایەتیی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران لیژنەیەك بۆ پێداچوونەوە بە دۆسییەی ئەو بەڕێوەبەرە گشتی و پلە باڵا و پارێزگار و قایمقام و بەڕێوەبەری ناحیانە پێكهێناوە كە پێكهاتەی ئیداری بەڕێوە نابەن. لیژنەكە بە لیستێك ژمارە و ناونیشانی ئەو كەسانەی دیاری كردووە و لەگەڵ پێشنیار بۆ چۆنییەتی یەكلایی كردنەوەیان لە بەردەوامبوون لە كار یان خانەنشینكردنیان بۆ ئەوەی ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری پێویست لە بارەیانەوە بدات:

ماددەی (١٣): سیستەمی بانکی

تایبەتە بە وەزارەتی دارایی و ئابووری و لیژنەی باڵای بایۆمەتری و فەرمانگەی تەكنەلۆجیای زانیاری:
یەكەم: ڕێكخستنەوەی بواری بانكی و كردنەوەی ئەژمێری بانكی
لەبەر ئەوەی بانكەكانی سەر بە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سیستەمی سوێفتی جیهانی نەبەستراون، بۆیە پێویست بوو بانكێكی حكومی لەلایەن بانكی ناوەندی عێراق مۆڵەت وەربگرێت، لە كابینەی نۆیەم هەنگاوەكانی دامەزراوەكانی بانكی نیشتمانی لە هەرێمی كوردستان دەستی پێكردووە و مۆڵەتی سەرەتایی لە بانكی ناوەندی عێراق وەرگرتووە.
حكومەتی هەرێمی كوردستان، وەزارەتی دادی راسپاردووە ڕێكاری یاسایی پێویست بۆ‌ گواستنەوەی ئەو (٧٧) موڵكانەی سنووری پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆكانی هەرێمی كوردستان بگرێتە بەر كە لە لایەن لیژنەی هاوبەشی (بانكی ناوەندیی عێراق و وەزارەتی دارایی و ئابووریی حكومەتی هەرێمی كوردستان) خەمڵاندنی بەهایان بۆ كراوە و ‌ بەهاكەیان (٢٢٥) ملیار دیناره و بە نەخت (٢٥) ملیار دیناریش وەك سەرمایەی بانكی نیشتمانی لە هەرێمی كوردستان دیاری كراوە‌.
تەكنەلۆجیای بانكەكان لە وەزارەتی دارایی و ئابووری بە هەماهەنگی لەگەڵ فەرمانگەی تەكنەلۆجیای زانیاری ژێرخانی ئەلیكترۆنی ئامادە كردووە.
لە وەزارەتی كاروباری پێشمەرگە (٣٣،٨٠٠) پێشمەرگە مووچە لە بانك وەردەگرن.
دووەم: زیادكردنی كەمترین مووچەی خانەنشینی
ئەم بڕگەیە پێویستی بە هەموار كردنی یاسای خانەنشینی (٢٧)ی ساڵی ٢٠٠٦ و یاسای ژمارە (١٨)ی ساڵی ٢٠١١ مووچە و خانەنشینی هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ و یاسای (٣٨)ی ساڵی ٢٠٠٧ مووچە و خانەنشینی پێشمەرگە ‌ لە هەرێمی كوردستان یان جێگیركردنی ئاستی زیاد كردنی مووچەی خانەنشینی لە یاسای بوودجەی هەرێمی كوردستان هەیە‌.
سێیەم: قەرزە بازرگانییەكان
پرۆسەی جێبەجێكردنی ئەم مادەیە لە یاسای چاكسازی بە سەرپەرشتی بەڕێوەبەرایەتیی كاروباری یاسایی لە وەزارەتی دارایی و ئابووری و بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی بانكە بازرگانییەكان دەستی پێكردووە و لە رێگەی نوێنەرانی بانكەكان بەپێی یاسای (قانون تحصیل الدیون الحكومیە رقم (٥٦) لسنە ١٩٧٧) رێكارەكانی وەرگرتنەوەی قەرزەكان بەڕێوە دەچێت و مامەڵە لەگەڵ ئەم دۆسییە دەكرێت.
ئەنجامی جێبەجێكردنی ئەم ماددەیە بەم شێوەیەی خوارەوە بووە:
یەكەم: لە كۆی گشتی قەرزە بازرگانییەكان كە ئەسڵی قەرزەكە (٤٢٩,٣٨٦,٩٣٨,٩٨٨) ملیار دینارە و بە سوودی كەڵەكەبووی بانكییەوە دەبێتە (٩٦٩،٤٠٢،٨١٥،٨٤٩) ملیار دینار، تا ئێستا (٤١،٢٤٤،١٩٩،٤٠٧) ملیار دینار گەڕاوەتەوە.
دووەم: (١٦٩) موڵكە بەرانبەر قەرزەكانی ئاسانكاریی بانكی بە ڕەهن دانراون.
سێیەم: وەرگرتنەوەی قەرزە بازرگانییەكان بەم شێوەیەی خوارەوە بووە‌:

ماددەی (١٥): سیستەمی بایۆمەتری

لیژنەی باڵای بایۆمەتری بە بڕیاری ژمارە (٦٥) لە ڕێكەوتی ٧/٧/٢٠٢٠ی ئەنجومەنی وەزیران پێكهات و یەكەم كۆبوونەوەی لە ڕێكەوتی ٧/٩/٢٠٢٠ ئەنجام دا بە مەبەستی گرێدانی سەرجەم مووچە و منحە و شایستە داراییەكان بە سیستەمی بایۆمەتری بۆ ئەوەی لە مەودوا بەپێی سیستەمی بایۆمەتری گشت مووچە و منحە وەربگیرێت، لە ئێستادا لیژنەی باڵای بایۆمەتری سەرقاڵی تۆماری دواكەوتووانە لە فەرمانبەرانی شارستانی و هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ و هێزەكانی پێشمەرگە و سەرجەم خانەنشینانی شارستانی و سەربازی كە تا ئێستا بایۆمەترییان بۆ نەكراوە و وەك
پووختەیەك لە قۆناغی دووەمی پڕۆگرامی بایۆمەتری بۆ تۆماركردنی ئەم فەرمانبەرانەی مەدەنی و سەربازی و خانەنشینی كە تا ئێستا لە سیستمی بایۆمەتری تۆمار نەكراون:
* تەواوبوونی سیستەمی دیجیتاڵی بەڕێوەبردنی مووچەخۆران (Payroll Management System) كە لە وەشانی یەكەمدا بریتییە لە تۆماركردنی مووچەخۆر بۆ یەكە ژمێریارییەكان، بە دیجیتاڵكردنی ڕێڕەوی خشتەی مووچە و كاركردنی یەكە ژمێریارییەكان لەسەر لیستی مووچە.
* تەواو بوونی سیستەمی دیجیتاڵی گواستنەوەی مووچە، كە لە ڕێگەی سیستەمی دیجیتاڵیی بەڕێوەبردنی مووچەخۆرانەوە ئەنجام دەدرێت.
* تەواوبوونی سیستەمی دیجیتاڵیی بەڕێوەبردنی سەرچاوە مرۆییەكان (Mini- HR) كە ئەمەش بەشێكە لە سیستەمی دیجیتاڵیی بەڕێوەبردنی مووچەخۆران.
* تەواوبوونی ڕێژەی (٨٠%)ی دروستكردن و گەشەپێدانی پرۆگرامی نوێی بایۆمەتری كە لە دەتوانێت هەر لە كاتی تۆماركردندا ژمارەی كەسیی بێ هاوتا بەردەست بخات.
* تەواوبوونی ژێرخانی (API) بۆ پڕۆگرامی بایۆمەتری، كە بۆ پێدانی زانیاری كەسی تۆماركراو بۆ ئەو سیستەمانەی دیكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەكار دێت. هەروەها، دانانی هەژماری كەسیی بێ هاوتا وەكو بنچینەیەك بۆ پێدانی ئەو زانیارییانە.
* ئامادە كردن و بەردەست خستنی (٤٥٦,٢١٢) ژمارەی كەسی بێ هاوتا بۆ مووچەخۆرانی جۆری (شارستانی و هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ). هەروەها، پاكتاوكردن و ڕاستكردنەوەی ئەو هەڵانەی كە لە پاش ڕادەستكردنی ژمارەی كەسیی بێ هاوتا بۆ مووچەخۆران وەكو تێبینی گەڕێندراوەتە لیژنەی باڵای تۆماری بایۆمەتری.
* ڕادەستكردنی (٤٣٣,٢١٣) ژمارەی كەسیی بێ هاوتا بۆ وەزارەتی دارایی و ئابووری، كە دوابەدوای پاكتاوكردن و ڕاستكردنەوەی گشت هەڵەكان بۆ بەكارهێنان ئامادە كراون. هەروەها لیژنەی باڵای بایۆمەتری كار لەسەر (٩٩٢٧) ژمارەی كەسیی بێ هاوتا دەكات كە لە ئایندەیەكی نزیكدا ئەم داتایە ڕادەستی وەزارەتی دارایی و ئابووری دەكرێت.
* پرۆسەی تۆماركردنی بایۆمەتری بۆ ئەو كەیسانە بەردەوامە كە كێشەیان لەسەرە یان بۆ تۆماركردن دواكەوتوون.
* لە قۆناغی دووەمی بایۆمەتری، پێناسی دیجیتاڵیی (٤٥٦,٢١٦) فەرمانبەری شارستانی ئامادە كراوە. ئەم پێناسە جگە لەوەی وەكو ژمارەی بانكی خاوەنەكانیان بەكار دێن، ڕەخسێنەری گشت خزمەتگوزارییە دیجیتاڵییەكانن. پێناسی دیجیتاڵی كرۆك و كلیلی سیستەمەی زانیاری دانیشتووانی هەرێمی كوردستانە.

مادده‌ی (١٦)

پاش هەڵوەشاندنەوەی یاسای خانەنشینی خاوەن وەزیفە باڵاكانی هەرێمی كوردستان، (٤٩٦) فەرمانبەر كە بە پلەی شارەزا خانەنشین كرابوون، مووچەكانیان هەموار كرایەوه.
لە ئێستادا یادداشتنامەیان‌ ئاراستەی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران كردووە بە مەبەستی
بۆ پێداچوونەوە بە بڕیاری هەمواركردنی مووچەكانیان چ بە ڕێگای هەمواركردنی یاسای چاكسازی یان بەدەركردنی ئەو شارەزایانەی كە پێش ١/٧/٢٠٢٠ خانەنشین كرابوون، یادداشتنامە دراوەتە سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی وەزیران.

ماددەی (١٧)

ئەنجومەنی وەزیران پەیڕەوی جێبەجێکردنی یاسای چاکسازی ژمارە (٤)ی ساڵی ٢٠٢٠ لە ١/٤/٢٠٢٠ دەرکرد.