پزیشكێك: ئاڵودەبوو تووشی پەككەوتن، نەخۆشی، ئازار، شێتی و خۆكوشتن دەبێتەوە
توێژەرێكی كۆمەڵایەتی: پەروەردە و گرفتە كۆمەڵایەتی و دەروونییەكان و بێ كاری، هۆكارن بۆ ئاڵوودەبوونی گەنجان بە ماددە هۆشبەرەكان
گەنجان ماددە هۆشبەرەكان بە جەنگی دژ بە نیشتمان و كۆمەڵگە و لەناوبردنی شكۆی مرۆڤ دەزانن
مەهدی محەممەد – زاری كرمانجی:
ئاماری ئاڵوودەبوونی گەنجان بە ماددە هۆشبەرەكان ڕۆژ بە ڕۆژ لە هەڵكشاندایە، بە پێی دواین ئاماری ئەنجوومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان، تەنیا لە ماوەی 5 مانگی ڕابردوو 667 كەس بە تۆمەتی بازرگانیكردن و بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر لە شارەكانی هەرێمی كوردستان دەستگیركراون.
هاوكات پزیشكان و ڕێكخراوانی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان، هۆشداری دەدەن لە تێكچوونی كۆمەڵگە و هەرەس هێنانی توێژی گەنجان.
مافناسێك، ماددە هۆشبەرەكان بە تیرۆرێكی جیهانی ناو دەبات و، توێژەرێكی كۆمەڵایەتیش بە لە ناوبردنی شكۆی مرۆڤ و هەرەس پێ هێنانی گەنجان دەزانێت.
ڕێبوار حەمەد توێژەری كۆمەڵایەتی باس لە مەترسییەكانی ماددەی هۆشبەر و لێكەوتە كۆمەڵایەتییەكانی دەكات بەسەر گەنجانەوە و دەڵێ: “ئەو گەنجانەی ئاڵوودەی ماددە هۆشبەرەكان دەبن، لە ماوەیەكی كەمدا گۆڕانكاری گەورەی بەسەردا دێت و لەڕووی ئابووری و كۆمەڵایەتی و تەندروستیی و ئەخڵاقییەوە، ئەگەر بە خێرای چارەسەر وەرنەگرن، ژیانییان بەرەو وێران بوون دەچێت و گەڕانەوەیان بۆ ژیانی ئاسایی جارانیان سەخت دەبێت”.
ڕێبوار بە پشتبەستن بە زانستی دەرونناسیی، ئاڵوودەبوون بە نەخۆشی ناو دەبات و پێی وایە، كەسانی ئاڵوودەبوو، نەخۆشییەكە لە كەسە نزیكەكانی خۆیان دەشارنەوە و دەڵێ: “ئاڵوودەبوون كار دەكاتە سەر ڕەوشت و ڕۆح و ڵایەنی خێزانی و كۆمەڵایەتی كەسی بەكارهێنەر و متمانە بە خۆبوونی لەدەست دەدات و یارمەتی كەسانی دەوروبەر ڕەت دەكاتەوە كە بیانەوێت هاوكاری بكەن.
جگەرە و نێرگەلە و مۆبایل و كافتریا و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، بەڵای ئەو توێژەرەوە دەستپێكی ئاڵوودەبوونە بە ماددە هۆشبەرەكان و نایشارێتەوە: “ئاڵوودەبوون زۆر ڵایەنی هەیە، بۆ نموونە كێشانی جگەرە و نێرگەلە، بەكارهێنانی مۆبایل و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، كە لە ئێستادا زۆربەی گەنجانی ئاڵوودە كردووە و تەنیا بە نەمانی یەكەی لەوانە گەنجەكە بێ تاقەت دەكات،” ئەوەش دەخاتەڕوو” هۆكارەكانی دیكەش، چۆنیەتی پەروەردە و گرفتە كۆمەڵایەتی و دەروونییەكان و بێ كاری ڕۆڵ دەبینێت”.
ڕیێوار، بەكارهێنانی دەستەواژەی تاوانبار لەبەرامبەر ئاڵوودەبووان لەڵایەن كۆمەڵگەوە بە هەڵە دەزانێت و دووپاتی دەكاتەوە:” زانستی دەرونناسیی ئەوەی سەلماندووە كەسی ئاڵوودەبوو تاوانكار نییە، بەڵكوو نەخۆشە، بەڵام لە نێو كۆمەڵگەدا ئەو جۆرە كەسانە قبووڵكراو نین و خراپ سەیر دەكرێن و پەیوەندی كۆمەڵایەتییان ڵاواز دەبێت و خەڵك تێكەڵیان نابێت، تا دەگاتە ئاستی خێزانی و وایان لێ دەكات پشتی تێ بكەن و لە ماڵ دەریان بكەن، ئەو دایك و باوكانەی كە لە منداڵییەوە ئامادەی قوربانیدان بوون، بەهۆی ئاڵوودەبوون دەستبەرداری رۆڵەكانیان دەبن، كەواتە یەكێك لە لێكەوتەكانی بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر، دابڕان لە كۆمەڵگایە، كەسی ئاڵوودەبوو توانای كاركردنی نامێنێت و پەیداكردنی كاری ڕۆژانەی بەشی ئەو خەرجییە ناكات و كارەكەی لە دەست دەدات و دواتر ناچار دەبێت دەست بۆ ڕێگای تر ببات، وەكوو دزی و دەستبردن بۆ هەندێك بابەتی مەترسیدار و ئەنجامدانی تاوانی خراپ و قێزەون، تەنیا بۆ دەستكەوتنی پارەی ماددەكە، بۆیە گەنجی ئاڵوودەبوو قۆناخ بە قۆناخ ژیانی بەرەو خراپبوون دەچێت و گرفت بۆ خێزانەكەی دروست دەكات، جگە لەمەش لەرووی دەروونی و جەستەیەوە بارودۆخی تێك دەچێت”.
ڕێبوار چارەسەركردنی ئاڵوودەبوون و ڕێگە گرتن لە بڵاوبوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان بە كارێكی سەخت دەبینێت و ئاماژەشی بەوەدا:”چارەسەركردنی ئەم بابەتە كارێكی زەحمەتە، چونكە لە ئێستادا زۆربەی وڵاتان تووشی ئەم گرفتە بوونە و مرۆڤایەتی بە دەست ماددە هۆشبەرەكانەوە دەناڵێنێت، لەگەڵ ئەوەشدا پێویستی زیاترمان بە هۆشیاركردنەوە هەیە، بە تایبەت لە ناو كایەی پەروەردە بە هەموو سێكتەرەكانەوە، خێزان، قوتابخانە، ڕاگەیاندن و ڕێكخراوەكان، دەبێت گرنگی زیاتر بە هۆشیاریی لەرووی ماددە هۆشبەرەكان بدرێت”.
سەنار شێرۆكی مافناش، بە زاری كرمانجی گووت:” ماددە هۆشبەرەكان، ئەو تیرۆرە جیهانییەی زۆربەی وڵاتانی جیهانی گرتووتەوە”.
خاكی هەرێمی كوردستان لە ئێستادا بووەتە خاڵی پەرینەوەی ماددە هۆشبەرەكان و بەشێك لە گەنجانیش بوونەتە داشی باندە بازرگانییەكانی ئەو ماددە ترسناكەیە و لێرە و لەوێ هەواڵی دەستگیركردنیان لەڵایەن دەزگا ئەمنییەكانەوە بڵاو دەكرێتەوە، شێرۆكی باس لە مەترسییەكانی ئەو بازرگانییە دەكات و دەڵێ:” لەو
ساڵانەی دوایدا ماددە هۆشبەرەكان پەرەیان سەندووە و هەرێمی كوردستان كەوتووەتە بەر ڕێڕەوی ئەو كاروانە بازرگانییە نا شەریفانەیە، هەر بۆیە هەرێم لەو قوربانیدانە بەدەر نەبووە. هەرچەندە دەسەڵاتی یاسادانان، یاسایەكی تایبەتی بۆ ئەو مەبەستە دەستنیشان كردووە، بەڵام ڕێگر نەبووە تا ئەو تیرۆرە سپییە بن بڕ ببێت”.
سەنار، لە ڕووی یاسایەوە باس لە سزاكانی ئەو كەسانە دەكات كە بازرگانی وەیان بەكارهێنەری ماددە هۆشبەرەكانن و گووتی: “بازرگانی و بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان، بە پشت بەستن بە یاسای ماددەهۆشبەرەكان ژمارە 68 لە ساڵی 1965 بەم شێوەی خوارەوە هاتووە:
یەكەم: هەر كەسێك بە بێ مۆڵەتی دەسەڵاتی تایبەت سەرپێچی ئەمانەی خوارەوە بكات سزا دەدرێت.
- ئەگەر هاتوو نموونەی ئەو ماددە هۆشبەرانەی كە لە مادەی سێ لە یاسای سزادان هاتووە وەكوو هاوردە یان هەناردە یان وەربگیرێت، یان ئەگەر هاتوو ئەو ماددەی دروستكرد بۆ مەبەستی بازرگانی یان فرۆشتنی یان وەرگرتن بۆ كەسێكی تر یان هەر یەك لەو كردارانە.
- كشتووكاڵ كردنی ڕووەكی ” قنب ” و خشاش و ئەفیوون و جنبییەی كۆكائین یان گۆڕینی ڕووەك لەم ڕووەكانە لە دۆخێكەوە بۆ دۆخێكی تر بۆ مەبەستی بازرگانی”.
دووەم: سزا دەدرێت ئەگەر هەر كەسێك هەستی بە شاردنەوە یان ” ئیحرازی ” ئەمەش ئەگەر هاتوو بە مەبەستی بەكارهێنان و دانی كەسی بیت. هەروەها چەندین تاوانی تر لە ناو یاسای ماددە هۆشبەرەكان عێراقیدا بە دی دەكرێن و كە هەر یەكە و بە شێوازێك سزای بۆ دیاركراوە”.
شێرۆكی، زیادكردنی چەند خاڵێك لە نێو ڵایەنەكانی یاسای سزادان بە پێویست دەزانێت و دەڵێ: “یاسایی سزاكان لە زۆربەی ڵایەنەكان كەموكوڕی تێدایە، یەكێك لە ڵایەنەكان دیاریكردنی تاوانەكانی ماددە هۆشبەرەكانە كە هەندێك لەو تاوانانەی دیاری كردووە و بەشێكی زۆر هەیە ئاماژەی پێ نەكردووە بۆ نموونە : - بردنی ماددە هۆشبەرەكان بۆ ناو زیندان.
- دانانی ماددە هۆشبەرەكان و ئامێر و ئامرازەكانی بەكارهێنان لە شوێنێك بۆ مەبەستی تاوان دانە پاڵ كەسێك بە شێوەی ناڕاست.
- تایبەتكردنی شوێنێك بۆ كۆگا یان دابەشكردنی ماددەكان.
- تایبەتكردنی شوێنێك بۆ بەكارهێنان یان ئیدارەكردنی بۆ بەكارهێنانی مادە هۆشبەرەكان.
- هاوردەكردن و دروستكردن و كڕین و فرۆشتنی كەرەستەكان بۆ بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان.
- شاردنەوە یان ڕێگە خۆشكردن بۆ هەڵاتنی تاوانبارانی ماددە هۆشبەرەكان، یان شاردنەوەی بەڵگەی تاوانی ماددە هۆشبەرەكان”.
لە كۆتایدا مافناس سنار شێرۆكی، ئاشكراشی كرد:” دادگای تاوانەكان تایبەتمەند بە یەكڵاییكردنەوەی دۆسیەكانی تایبەت بە ماددە هۆشبەرەكان ژمارە ٦٨ی ساڵی ١٩٦٥ كە تەنیا لە ماددەی ١٤ بڕگەی دووەم. سزای داناوە بە بەندكردن كە لە ٣ ساڵ كەمتر نەبێت و لە ١٥ ساڵ زیاتر نەبێت، بۆ هەر كەسێك بەكارهێنەری ماددە هۆشبەرەكان بێت یان بازرگانی پێوە بكات. هەروەها ماددەی بڕگە ٧ ڕێگەی بە دادگا داوە لەجیاتی بەندكردن كەسی تووشبوو و لە شوێنی چارەسەر ” مصحی ” دابنرێت بۆ ماوەی ٦ مانگ لەڵایەن وەزارەتی تەندروستییەوە تەرخان دەكرێت بۆ چارەسەری ئەو كەسانەی ئاڵودەی ماددە هۆشبەرەكان دەبن”.
ڵای خۆیەوە، د. خاڵس ئەحمەد پێی وایە، گەنجان زیاتر تووشی بەكارهێنان و ئاڵوودەبوونی ماددە هۆشبەرەكان دەبن و پەروەردەی خێزانیش بە كەمتەرخەم دەبینێت لە هەمبەر ڕێگریكردن لە ڕۆڵەكانیان و دەڵێت: ” ماددەی هۆشبەر هۆكاری سەرەكی ئاڵودەبوونە، بەتایبەت لەنێو هەرزەكاران و گەنجاندا، لەبەر ئەوەی لەو تەمەنەدا زۆربەی زۆریان بێ ئاگان و هەروەها ئەو گۆڕانكارییانەی كە لە جیهاندا ڕوو دەدات، زیاتر هانیان دەدات كە ئاڵوودە ببن، دایكان و باوكان تەنانەت لە ناو زانكۆ و خوێندنگەكان و كۆمەڵگەشدا كەمتەرخەمن و كەمتر چاودێری هەرزەكاران و گەنجان دەكرێت، ئەمەش وایكردووە گەنجان بە ئاسانی ببنە قوربانی ماددە هۆشبەرەكان، هەر وەك لە توێژینەوەكاندا دەركەوتووە ئەو گرووپانەی لە ئێستادا بە پلەی یەك تووشی ماددەكان دەبن هەموویان هەرزەكار و گەنجن لە كۆتایدا ناتوانن خۆیان كۆنترۆڵ بكەن”.
د . خاڵس، روونی كردەوە: “ئاڵوودەبوون بە ماددە هۆشبەرەكان تیرۆرێكی لەسەرخۆیە و لە هەموو ڵایەكەوە كاریگەری خراپی هەیە، لە تێكدانی ئاسایش، شیرازەی كۆمەڵگە، لێكترازانی خێزانی و ئابووری، لەبەر ئەوەی ئارامی كۆمەڵگە و دەوروبەرەكەی تێك دەدات، ئاڵوودە بوو هەر بڕە پارەیەك دەستی بكەوێت بۆ كڕینی ماددە خەرج دەكات، ئەگەر پارەش دەست نەكەوێت، پەنا دەباتە بەر تاوان و دزی و زۆر كاری دیكەی نا ئەخڵاقی”.
ئەو دكتۆرە، باس لە كاریگەری ماددە هۆشبەرەكان دەكات لە سەر تەندروستیی بەكارهێنەر و دەڵێ : “ماددەی هۆشبەر زیانی تەندروستی زۆرە لەسەر تەواوی ئۆرگانەكانی جەستە، بەكارهێنەر بەپێی جۆری ئەو ماددانەی بەكاری دەهێنێت، تووشی پەككەوتن، نەخۆشی، ئازار، شێوان…هتد، دەكات، لەگەڵ ئەوەش ڵایەنی دەروونی كەسەكە تێك دەچێت و تووشی شێت بوونی دەكات، دوا خاڵیش حاڵەتی خۆكوشتنە”.