ئامادەكردنی- شلێر سەعید
هەمووان رۆژانە دەبینین چۆن پلاستیك ژیانی داگیر كردوین لەناو ماڵ و لەدەرەوە بەشێویەك لەناو گیانیشمان پلاستیك هەیە، ئەوەش بۆتە هەرەشە لەسەر ژیانی مرۆڤەكان پیویستە بەتەندروستیەوە مامەڵەی لەگەل بكرێت، ئەوەش بەهۆشیاری تاك دەبیت پاشان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی.
پێكهاتەی پلاستیك لە بنەڕەتدا بریتیە لە مادەی (هایدرۆكاربۆنی نەوتی) واتا مەوادی (پۆلیمەرییە) و لەگەڵ چەند مادەیەك لەیەك ئەدەرێن وەك یەكەی بنەڕەتی و مادەی پلاستیكی لێ دروست دەكرێت، بۆ ئەوەی تایبەتمەندی باشی هەبێت، كۆمەڵێك مەوادی تری تێدەكرێت، وەك (كادیمیۆم و نیكڵ و قورقوشم) كاتێك ئەو ماددە پلاستیكیەی ئەم توخمانەی تێكراوه، مەترسیدارن بۆ مرۆڤ و پێكهاتەكانی ژینگە، لەم راپۆرتە زانیاری وورد لەبارەی پلاستیك بخوینەوە:-
لوقمان شێروانی، شارەزا لە هۆشیاری ژینگەیی، پێیوایە ” مەترسی توشبوون بە نەخۆشیەكان بەپلاستیك لەهەڵكشاندایە و دەڵێت تا ساڵی 2050 بڕی پلاستیك لە زەریاكەدا لە ژمارەی ماسییەكان بە كێش زیاترە. پلاستیك هۆكارێكی مەترسیدارە بۆ پیسبوونی هەوا و خاك و ئاو؛ چونكە ماددەی تێدایە كە دەڕژێت و دەبێتە هۆی پیسبوون و ژەهراویبوون و بەمەش گیان لەدەستدانی ئاژەڵ و زیندەوەرە دەریاییەكان، و ناشتنی توانای بەپیتی لەدەست دەدات و بەمەش زیان بە بەروبوومەكان دەگەیەنێت، پسپۆران پێشبیبینی دەكەن تا ساڵی ٢٠٥٠، بڕی پلاستیك لە زەریاكەدا لە ژمارەی ماسییەكان بە كێش زیاترە.
گووتیشی ” ساڵانە نزیكەی ٨ ملیۆن تەن پلاستیك فڕێ دەدرێتە نێو زەریاكانەوە، بە بێ ئەوەی پاك بكرێنەوە، لە دەرەنجامی ئەمەش كۆتاییهاتنی ژیانی یەك ملیۆن باڵندە و ١٠٠ هەزار گیاندا‌ری ئاویی و وشكانییە، بەهۆی تێكەڵ بوونی لەگەڵ خۆراكی ئەم گیاندارانە، لە ئێستادا زاناكان باس لەوە دەكەن، ڕووبەری بوتڵی پلاستیكی فڕێدراوی ناو زەریاكان، بەقەد ٣ هێندەی ڕووبەری وڵاتی فەرەنسا دەبێت و لە ساڵی ٢٠٥٠دا ژمارەی بوتڵی پلاستیكی لە ژمارەی ماسیەكانی ناو زەریاكان زیاتر دەبێت”.
سەبارەت بە بەكارهێنانی پلاستیك بۆ خواردەمەنی وزیانە تەندروستیەكانی بۆ سەر مرۆڤ،ئەو شارەزایەی بواری ژینگە دەڵێت: “توێژینەوە زانستیەكان ئاشكرایان كردوە، پلاستیك (نایلۆن) بە یەكێك لەو (20) ماددە بەرهەمهێنراوانە دادەنرێت كە مەترسیدارترین مادەن بۆ تەندروستی مرۆڤ و ژینگە، چونكە هەموو جۆرەكانی پلاستیك و كیسەی نایلۆن لەبەرهەمە نەوتی و بابەتە كیمیاوییەكانی ترن، بۆیە لە كاتی بەكارهێنانی پلاستیكی لە خواردن و خواردنەوەكان و دواتر تێكەڵ بە ئاو و هەوا و خاك دەبن، دەبێتە هۆكارێكی سامناك لەسەر تەندروستی مرۆڤ و ئەگەر تووشبوونی بەم نەخۆشیانە هەیە:
- لاوازی سیستەمی بەرگری لەش و كێشەكانی پێست.
- شێرپەنجەی درێژخایەن، بە تایبەت شێرپەنجەی پرۆستات،
- تێكچوونی سیستەمی دەمار،
- تێكچوونی درێژخایەنی توانا دەروونییەكان.
- نەزۆكی و كەمبوونەوەی ژمارەی سپێرم
- بێتوانایی لە پاراستنی دووگیانی
- زیادبوونی مووی لەش
- تێكچوونی ڕژێنەكان و هۆرمۆنەكان
- زیادبوونی مەترسی تووشبوون بە… قەڵەوی.
- تێكچوونی هەناسەدان و لاوازی سییەكان.
- تێكچوونی زگماكی لە كۆرپەلەدا.
- ڕوودانی نەخۆشییەكانی گەدە و ڕیخۆڵە،
- خورانی چاو و لووت و قوڕگ
- دەبێتە هۆی سەرگێژخواردن و لەدەستدانی هۆشیاری.
- لەگەڵ خۆراكدا دەگوازرێتەوە و لە چەوری لەشدا هەڵدەگیرێت.
- ڕێژەی بەرزی شێرپەنجەی لیمفاوی و خوێن زیاد دەكات.
لوقمان شێروانی ژینگە پارێز، بۆ جێگرەوەی تەندروست بۆ پلاستیك پێی وایە ” دەبیت شووشە بەكاربێت كە لە خۆڵ دروستكراوە و پلاستیكی ڕووەكی: پلاستیكی بایۆلۆجی (AKA) هەروەها باگاسە بەكاربێت باگاس بەرهەمێكی لاوەكییە لە پەستانی قەمیشی شەكر دروست دەكرێت. لەگەڵ پرۆتینی شیر: كازین كە پرۆتینی سەرەكییە لە شیردا و خۆراك لە ناو دەفری شووشەیی یان كانزادا بكڕی و هەڵبگیڕێت.
فازل شەریف لە رێكخراوی هەناسەی سرووشت لەبارەی بەكارهینانی پلاستیك دەڵێت ” ئەو پلاستیكانەی دێنە ناو كوردستان زۆر بێ كوالیتین و هیچ چاودێری نییە بەسەریانەوە، ئەوەش مەترسی زۆری لێدەكەویتەوە بەتایبەت لە ئێستا زۆربەی خواردەمەنییەكان لەناو پلاستیكن، یەك لەوانە ئەو ستڵانەی بۆماست بەكاردێن زۆر خراپن بۆ تەندروستی، چونكە خۆی ماست پێكاتەكەی وایە زوو كارلێك دەكات لەگەڵ دەفەرەكەی.
ئەوەش دەخاتەڕوو ” لە كوردستان زۆربەی ماددە پلاستیكییەكان كۆدی لەسەر نییە، تا بزانیرێت ئەم ماددە پلاستیكیانە چۆنن و یان دووبارە بە كارهاتووە یان یەك جار بە كارهاتووە.
ئەو ژینگەپارێزە، پێی وایە ” دەبێت رێگری بكرێت لەوەی هیچ خواردنێك لەناو دەفری پلاستیك بفرۆشرێت، بەمەش بەكارهێنان زۆر كەم دەبێتەوە ژینگەش هەندە پیس نابێت بەپلاستیك.
بەپێی راپۆرتی خۆڵ و خاشاك لە وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزاری حكومەتی هەرێم. لە ساڵی 2020 رێژەی پلاستیك لە (22.67%) بووە لە پاشماوەی هاووڵاتییان. بەپێی ئەم داتایانە بێت مەترسی گەورە لە سەر تەندروستی مرۆڤ و ژینگەی كوردستان هەیە. بە دیدی پسپۆران ئاوی نیو بوتڵە پلاستیكییەكان تەندروست نییە و زۆربەی كۆمپانیاكانی بەرهەم هێنانی ئاوی ناو بوتڵ پلاستیكی چاودێری وردییان لەسەر نییە تا بزانرێت تا چەند ئاو و پێكهاتەی پلاستیكییەكان تەندورستە یان هێما یەك نییە تا دڵنیایی بدەن بە هاوڵاتیان كە ئەم ئاو بەرهەم هاتوانە لە پشكنینی دەزگا پەیوەندیدارەكانی حكومەت دەرچوونە و گرفتی تەندروستییان نییە.
ئامارەكان دەری دەخەن، كۆی گشتی پلاستیكی بەكارهاتوو لە ١٠ ساڵی ڕابردوودا، یەكسانە بە كۆی گشتی پلاستیكی بەكارهاتوو لە تەواوەی سەدەی ٢٠دا .كە نزیكەی زیاتر لە 300 ملیۆن تەن لەو مادە پلاستیكیانە دێتە بەرهەم لە هەموو جیهاندا، ئەو وڵاتانەی كە زۆرترین بەكاربەری ماددە پلاستیكیەكانن، بریتین لە وڵاتانی ئاسیا كە لە 50%ی رێژەی بەكارهێنانیان بەردەكەوێت و وڵاتی چینیش بە تەنها لە 26%ی رێژەی بەكارهێنانی بەردەكەوێت . پاشماوەی وڵاتەكانی تر نزیكەی لە 25%رێژەی بەكارهێنانی بەردەكەوێت.
لە توێژینەوە جیهانیەكان ئەوەیان خستۆتە روو ئەو ماددانە ئەوزیانانەی هەیەتی، بریتیە لە تێكچوونی هۆرمۆنی گەشەی مرۆڤ و كەمبوونەوەی بەرگری و كردارە هەناوییەكان خاو دەكاتەوە. لەوانەیە مرۆڤ تووشی نەخۆشییە كوشندەكان بكات، یا رەنگە مرۆڤ تووشی گۆڕانی جینیەكان بكات، زۆرجار ئەو منداڵانەی لە دایك دەبن ئیفلیجن، هۆكارەكەی زیاد بەكارهێنانی ماددە پلاستیكیەكانە، بۆیە لە زۆرێك لە توێژینەوەكاندا دەركەوتووە ئەم ماددانە لە میز یان خوێن و پاشەڕۆی مرۆڤدا هەبوون، بە جۆرێك لە 90%ی مرۆڤ ئەم پێكهاتانە لە جەستەیدا هەیە.
بەپیی توێژینەوەكان دەركەوتووە كە لە 90%ی مرۆڤ بەر ئەم گازە كەوتووە و لە رێی خواردنەوە،یاخود لە بەروبومە ئاژەڵییەكانی وەك گۆشت و شیر و ماسی …هتد و ماددە پلاستیكیەكان چەند سەد ساڵێكی دەوێت تاوەكو بتوانێت لە خاكدا شی بێتەوە و ببێتەوە بە خۆڵ كە لە ئێستادا(60%- 85%)ی ئەو خاشاكانەی ئێستا لەژیر ئاوی رووبارو دەریاكاندان مادەی پلاستیكن.
