محەممەد ئه‌رده‌لان ئەحمەد
پرسیارێک کە ئایا مێژوو خۆی دووبارە دەکاتەوە یان نا ؟ مارکس لە پێشەکی کتێبی هەژدەی برۆمیری لویس پۆناپارت دەنووسێت (هیگڵ دەڵێت کەسایەتی و ڕووداوە مێژووییەکان دوو جار خۆیان دووبارە دەکەنەوە)، مارکس وەڵام دەداتەوە و دەنووسێت (بەڵام هیگڵ بیری چووە بڵێت جاری یەکەم بە شێوەی تراژیدیا و دووەم جار وەک کۆمیدیایە).
ئەم پرسیارە بۆ چەندین سەدە مێژوونووس و بیرمەند و زاناکانی سەرقاڵ و سەرسام کردووە.
وە ئەم پرسیارە لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە زۆرجار ڕووداوە مێژووییەکانی ڕابردوو لە ئێستا و داهاتوودا سەر هەڵدەدەن و دووبارە دەبنەوە. مێژوونووسان هەندێکیان دەڵێن مێژوو بەڕاستی خۆی دووبارە دەکاتەوە، هەندێکی تریش پێیان وایە کە تەنیا وانە بەنرخەکان بۆ ئێستا و داهاتوو نیشان دەدەن. ئەم بابەتە و پرسیارە قسە و باسی زۆر هەڵدەگرێ، بەڵام هەوڵ دەدەین تیشک بخەینە سەر گرنگترین ئەو هۆکارانەی کە وا دەکەن بڵێین مێژوو خۆی دووبارە دەکاتەوە :
١- یەکێک لە ئارگیومێنتە سەرەکییەکانی بیرۆکەی دووبارە بوونەوەی مێژوو، بوونی نەخش و خولگە دووبارەبووەکانە. بە درێژایی مێژوو کۆمەڵگاکان شایەتی سەرهەڵدان و داڕمانی ئیمپراتۆریەتەکان و بوومەلەرزە و داڕمانی ئابووری و هەڵچوونی سیاسی بوون. ئەم خولانە زۆر جار لێکچوون لە هۆکار و دەرەنجامەکانیاندا نیشان دەدەن، ئەمەش پێشنیاری ئاستێکی دیاریکراوی دووبارەبوونەوە دەکات.
٢- فاکتەری دیکە کە بەشدارە لە دووبارەبوونەوەی مێژوودا، سروشت و ڕەفتاری مرۆڤە. سەرەڕای پێشکەوتنی شارستانیەتەکان، پاڵنەر و ئارەزووەکانی مرۆڤ تا ڕادەیەک بەردەوام دەمێننەوە. ئارەزوو و ململانێی دەسەڵات و ململانێیە ئایدیۆلۆژییەکان بە درێژایی قۆناغە جیاوازەکان بەردەوامن و دەرئەنجامە هاوشێوەکانی لێ دەکەوێتەوە. دووبارەبوونەوەی ئەم هۆکارە بنەڕەتیانە بەشدارە لەو تێڕوانینەی کە مێژوو خۆی دووبارە دەکاتەوە.
٣- هۆکارێکی تر کە لە پشت دووبارەبوونەوەی مێژوویەوەیە، فێرنەبوونە لە هەڵەکانی ڕابردوو. لە کاتێکدا مێژوو وانەی باش و بە نرخمان پێشکەش دەکات، بەڵام تاک و کۆمەڵگا زۆر جار پشتگوێی دەخەن یان لە بیری دەکەن. نەبوونی هۆشیاری یان ئامادەنەبوون بۆ بەکارهێنانی زانستی مێژوویی دەبێتە هۆی دووبارەبوونەوەی هەڵە و دووبارەبوونەوەی ڕووداوە مێژوویییە دڵتەزێن و نالەبارەکان.
٤- لە فاکتەرەکانی تری دووبارە بوونەوەی مێژوو پێشینە مێژووییەکانە کە ڕۆڵیان هەیە لە داڕشتنی کردارەکانی ئێستا و داهاتوو. بۆ نموونە زۆرجار سیاسەتڤان و دەسەڵاتداران بۆ بردنەوەیان لە هەڵبژاردنەکان ئاماژە بە ڕووداوە مێژووییەکانی ڕابردوو و دەرەنجامەکان دەکەن. بەڵام ئەم پشتبەستنە بە پێشینە مێژووییەکان هەندێک جار دەتوانێت ببێتە هۆی دووبارەبوونەوەی ڕووداوی مێژوویی نەخوازراو، چونکە ڕەنگە زەمینە و بارودۆخی ئێستا جیاوازییەکی بەرچاوی لەگەڵ ڕابردوودا هەبێت. شیکردنەوەیەکی ڕەخنەگرانە و گونجاندنی وانە مێژووییەکان لەگەڵ دۆخی ئێستادا زۆر گرنگە بۆ ئەوەی دووبارەبوونەوەی کوێرانە ڕوو نەدات.
٥- زۆر گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە مێژوو یارییەکی ئاڵۆزی نێوان هۆکارە جۆراوجۆرەکانە. لە کاتێکدا لێکچوون لە نێوان ڕووداوە مێژووییەکان هەیە، هەر سەردەمێک تایبەتمەندی و مێژووی تایبەتی خۆی هەیە. کۆمەڵگاکان پەرەدەسەنن، تەکنۆلۆژیاکان پێش دەکەون و زەمینە جیهانییەکان دەگۆڕێن، کە دەتوانێت دەرەنجامی جیاوازی لێ بکەوێتەوە. بۆیە پێویستە بە وریایەوە لە چەمکی دووبارە بوونەوەی مێژوو نزیک ببینەوە، دانیش بنێین بەو بەو ئاڵۆزیی و سەرلێشێواوییەی کە تێیدایە.
لە کاتێکدا مێژوو تێڕوانینێک لە ڕەفتاری مرۆڤ و نەخشە کۆمەڵایەتییەکان پیشان دەدات، بەڵام بیرۆکەی دووبارەبوونەوەی مێژوو نابێت وەک ڕاستییەکی ڕەها وەربگرین. لەبری ئەوەی لە سنوورێکی دووبارەبوونەوەدا گیری خواردبێت، زۆر گرنگە لە ڕابردوو فێر ببین و لەگەڵ ئێستادا بیگونجێنین و داهاتوویەکی باشتر بنیات بنەین. تاک و کۆمەڵگا بە تێگەیشتن لە وانە مێژووییەکان و جێبەجێکردنێکی ژیرانە، دەتوانن لە نەخشە وێرانکارییەکان ڕزگاریان بێت و کار بۆ پێشکەوتن و گۆڕانکاری ئەرێنی بکەن.
