- ئامادەكردنی :مجاهد رزاق شیخ میر
- قوتابی قۆناغی دووەمی زانستە كۆمەلایەتییەكان زانكۆی سۆران
- بە سەرپەرشتی د . ئەبوبەكر دێوانە
كورد لە ئێستەدا لە رۆژهەڵاتی ناوەراست دابەش بووە بەسەر وڵاتەكانی ئێران و توركیا و سوریاوعێراق دا، ژمارەیەكی تریشیان لە ئەرمینیا و ئازەربایجان و جۆرجیا هەن بەڵام بە ئەندازەی ئەو بەشە سەرەكیانە نین، موسڵمانەكان لەسەردەمی خەلیفەی دووەم عومەری كوڕی خەتتاب چوونەتە ناوچە كوردیەكان، هەر لەناوچە كوردیەكاندا سەخت ترین جەنگی نێوان موسڵمانە عەرەبەكان و فارسەكان ڕویداوە لەنموونەی شەڕەكانی جەلەولا و نەهاوەند، ئەمە لە كاتێكدا ئەو دوو شارە گەورەترین ناوچەی سەربازی فارسەكان بوون. كورد لە گەڵ ئیسلام تێكەڵ بوەو مێژوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانی ئیسلام و لەناو ئەواندا چەندین كەسی دیار هەڵكەوتوون لە نمونەی (میمون الكردی) یان (مەیمون كوڕی جابان) و بەیەكێك لەو كەسانە دادەنرێت كە فەرموودەی پێغەمبەریان لەبەر كردووە، ناوی ئەو لە ڕیزی ئەو فەرموودە گێڕەرەوانەدا هاتووە كە ئیبن ئەسیر لە كتێبی بەناوبانگی –ئەسەد ولغابە- دا هێناویەتی، وە حافزی زەهەبی لە –تجرید اسما‌و الصحابە- دا ناوی هێناوە، بە پێی سەرچاوەكان لە كۆتاییەكانی سەدەی یەكەمی كۆچیدا میموون لە كوردستانەوە بەرەو مەدینە ڕۆشتووە بۆ ئەوەی فەرموودەو فیقهـ لە گەورە هاوەڵان وەربگرێت. لەو سەردەمانەدا ناوچە كوردنشینەكان لە ئازەربایجان و ئەرمینیا و رۆژهەلاتی ئەنادۆڵ لەسەرەتای سەردەمی خەلیفەكانی ڕاشیدین و تەنانەت ئەمەویەكانیش، چەندین ئەمیر و سەركردەی فەرمانڕەوایەتی كوردیان كردووەو بەڕێوەیان بردوون، دیارترین ئەمیرەكانی ئەمەوی-مەوران كوڕی موحەمەد- بووە كە بە كۆتا ئەمیری بەنی ئەومەیە دێتە ئەژمار، وەك سەرچاوەكان باسی دەكەم مەروان لاپەڕەی زێڕینی هەیە لەگەڵ كوردەكاندا، ئەمە جگە لەوەش كە خودی مەروان دایكی كورد بووەو نەوەكانیشی لەسەر شكڵ و شێوەی كوردان هەڵكەوتوون و تەنانەت كوڕە گەوەرەكەشی چاوی شین بووە كە ئەوە لەناو عەرەبان دا بوونی نیە، كاتێك كێشە كەوتە نێوخۆی ئەمەویەكان كوردەكان پاڵشتی ئەویان كردو لەگەڵی مانەوە، تائەو كاتەی دەوڵەتی ئەمەوی لەسەر دەستی عەباسیەكان كۆتایی هات.عەباسیەكان لە چەندین قۆناغی گرنگ و هەستیاردا پشتیان بە سەركردە كوردەكان بەستووە، خەلیفە (معتمد علی الله) كە ساڵی 279 كۆچی مردووە كەسایەتی گەورەی كوردی ئەو سەردەمە (عەلی بن داود الكردی) كردووە بە والی (موسڵ) هەر لەسەردەمی ئەو خەلیفەیەدا ئەمیر (موحەمەد هەزارمەردی كوردی) بە والی ناوچەی (خوزستان)داناوە، سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن كە (ئیبن هەزار) زۆر بە سەختی پشتی دەوڵەتی عەباسی گرتووەو كاتێكیش شۆڕشی (زنج)یەكان لە ناوچەی ئەهواز سەر هەڵدەدات ئەگەر كارامەیی و تواناكانی ئەو نەبوایە دەوڵەتی عەباسی لەسەر دەستی –عەلی ئیبن ئەبان-ی سەركردەی زنجیەكان كۆتایی دەهات لەو ناوچەیەدا.ناوچە كوردیەكان لەو سەردەمانەشدا خاڵی بەریەك كەوتن و بەیەك گەشتنی نێوان دەوڵەتی عەباسی و رۆمیە بێزەنتیەكان بوو، لەو میانەیەدا كوردەكان ڕوبەڕووی زۆر ڕوداوی ناخۆش و ناڕەحەت بوونەتەوە بەڵام ڕوو سورانە لێی چوونەتە دەرەوە بە هەموو توانایانەوە بەرگرییان لە دەوڵەت كردووە بەتایبەتی لەكاتێكدا كە دەوڵەتی عەباسی ڕووی لە لاوازیش كردبوو، لاپەڕەكانی میژوو چەندین داستانی لەو بارەیەوە تۆماركردووە، ساڵی 387 كۆچی سوپای بێزەنتیەكان هیرشیان كردوەتەسەر ناوچەی -شام- سوپاكەیان توانی پێشڕەوی بكەن تا بگەنە ناوچەی –حمص- كەلەو كاتەدا لە ژێر دەسەڵاتی –فاتمیەكان- دا بوو، ئابڵۆقەی قەڵاكانی –ئەفامیە-دەدەن، دانیشتوانەكەی ئەوەندە ناڕەحەت دەبەن تا پەنا دەبەنە بەر خواردنی گۆشت مردارەوەبووەكان، بۆ ئەو مەبەستە خەڵكی ناوچەی تەرابولسی شام بە هیزێكی گەورەوە هێرش دەكەنە سەریان بۆ ئەوەی ئەو ئابڵۆقەیە بشكێنن و بەرگرییەكیان لێبكەن لەناوچەكانی حمص و ئەفامیە، بەڵام هێزەكەیان لەبەرامبەر هێزی بێزەنتینیەكان تێكدەشكێن و نزیكەی دووهەزار كەسێكیان لێدەكوژرێت و دەست دەگیرێت بەسەر ئەسپ و چەكەكانیان دا، كاتێك خەڵكی ئەفامیە بەم كارەساتەیان زانی لەوە تێگەیشتن بەرەو تیاچوون دەچن.بەڵام ڕوداوێكی تاكەكسی لەناو بەرەكانی شەڕو لەسەر زەوی شەڕەكە ئاراستەی شەڕەكەی گۆڕیی، -ئیبن ئەبی هیجا- لە مێژوەكەیدا باس لەوە دەكات كە پادشای رۆمەكان –دەقس- لەسەر تەپۆڵكەیەك وەستابوو كەبەسەر مەیدانی شەڕەكەدا دەیڕوانی، لە چواردەوریدا چەندین گەنج و نزیكەی دەكەس لە (غیلمان- كوڕی بەردەستی موو لێنەهاتوو)ی لە چواردەوردا بوو، بۆ ئەوەی هەڵمەتی سەربازەكانی خۆی ببینێت، لەكاتەدا كوردێك بەناوی –ئەبی حەجەر بن زەحاك- بەسواری ئەسپەكەیەوە كە دەرع وخودەی لەخۆی بەستبوو شمشێرێكی زۆر تیژی بەدەستی راستیەوە بوو بە دەستی چەپیشیەوە ئاسنێكی زۆر تیژی بەدەستەوە بوو، ئەوانەی كە لە چواردەوریدا بوون وایان دەزانی پەنای هێناوەو
دەیەوێت بێتە ڕیزی ئەوانەوە بۆیە ڕێگەیان لێنەگرت و هێرشیان نەركردە سەری، كاتێك لێی نزیك بوویەوە، دەقس زرێی لە خۆ بەستبوو وایدەزانی هانای بۆهێناوە، كوردەكە هەر كە لێی نزیك بوویەوە هەڵیكوتایە سەری و كوشتی، هەربۆیە بە دەنگی بەرز هاواریكرد –دوژمنی خودا- كوژرا، كاتێك موسڵمانەكان گوێیان لەو هاوارە بوو گەرانەوە و چوونەسەر قەڵاكەو هاوكارییان كردن و موسڵمانەكان سەركەوتن بەسەر رۆمیەكان دا و ئەوەی كە كوژرا كوژراو ئەوەشی مایەوە دەستگیر كرا، هەر بۆیە بە هۆی توانای ئەو كوردەوە موسڵمانەكان سەركەوتنیان بەدەست هیناو دەستكەوتی زۆریشیان دەستكەوت.
كورد لەسەردەمی سەلجوقیەكاندا:
لەسەردەمی سەلجوقیەكاندا كە دەسەڵاتیان بەسەر عێراق و شام و وڵاتی فارس دا هەبوو، جارێكی دیكە كوردەكان دەردوكەونەوە، لەو ماوەیەدا دەسەڵاتی پاراستن و ئەمنی لە باكووری عیراق درابووە دەست كوردەكان، لە دوای مردنی سوڵتانی سەلجوقیەكان-تورگوڵ بەگ 455 كۆچی- سەرجەم سەركردەو گەورەی ناوچەكانی عێراق كۆبوونەوەو لەناو ئەوانەشدا –ئەولفەتح بن وەرام.
