ساوێن رەسول عەبابەكر
كاتێك ئەبوبەكری صدیق خەلافەتی گرتە دادوەری لە سەردەمی پێفەمبەر چۆن بووهەروا مایەوە، والیەكان لە سەریان بوو كە دادوەری بكەن لە نێوان خەڵكی، وەدادوەری و ولایەت لێك جیا نوببوونەوە، وە ئەبوبەكر بە خۆشی لەمەدینە قازی بوو دادوەری لە نێوان ناكۆكیكەران دەكرد، وەهەندێك لە مێژوو نووسان دەڵێن ئەبووبەكر داوای لە عومەری كوری خەتاب كرد كە لە جیاتی ئەو ببێتە دادوەرت وە عومار بووە قازی مەدینە بۆ ماوەی دووساڵ بوو كەس ناهات بڵێت كێشەم هەیە، چونكە خەلك پابەند بوون بە ئاینی ئیسلام و گیانی لێبوردی و دوركەوتنەوە لە رق ە كینە، وەهەروها ژمارەشیان كەم بوو، بۆیە كێشەكانیان سنور دار بوون.
بەڵام لە سەردەمی عومەر كوری خەتاب فتوحاتی ئیسلام زیادی كرد و هەرێمەكانی دوڵەتی ئسلامی فراوان بوون، و ئاوەدانی زیادی كرد كەوا زۆر سەخت بوو چ بۆ خەلیفەی چ بۆ والی كە رەچاوی بەرژەوەندی خەڵك و دادوەری لە نێوان خەڵك پێكەوە بكەین، بۆیە عومەری كوری خەتاب دادوەری لەگەڵ والیەتی لێك جیاكردەوە، بۆ ئەم مەبەستەش دادوەری تایبەتی بەچارەسەركردنی ناكۆكیەكانی و ئاژاوەكانی نێوان خەڵكی دانا، وەلەبەیت و ماڵی داهاتی بۆ سەرف دەكردن.
لێرەدا بەدیاردەكەوێت كە خەلیفە هەر بەخۆی دادوەرەكانی دادەمەزراندن چونكە دادەریەتی بەتەنها مافی سەرۆكی ده‌وڵەتی ئیسلامی بوو، وەلەسەری بوو كەبە خۆی ئەم كارە بكات، یاخود كەسێكی تر بكاتە جێگری خۆی بۆ ئەوەی ئەم كارە بكات ئەگەر هاتوو كاروباری زۆری بوون.
دادوەرەكان لە ماڵی خۆیان دادەنیشتن حوكمیان لەنێوان خەڵكی دەكرد بێ ئەوەی لاماڵی خۆیان بچنە دەرەوە، دواتر لەمزگەوتەكان دادوەریان دەكرد بەلام كاتێك خەلیفە عوسمان هاتە سەر حەكم خانووی تایبەتی دانا بۆ ئەم مەبەستە پێی ووترا (خانوی دادوەری)
ئەو خەسیەتانەی كە دادوەری لە سەردەمی خەلیفە رەشیدیەكان پێی ناسرابوو:
خاسیەتی یەكەم: دادوەرەكان زۆر خەمخۆرو و دڵسۆز بوون، دادوەریان دەكرد بە پێی قورئان پیرۆز و سونەتەكانی پێغەمبەر(ص)، ئەگەر دەقێكیان نەدۆزیبایەوە كێشەكەی لە سەر چارە بكرێت، دەچوونە لای زانایانی ئاینی یاخود بۆ لای فتوای پێغەمبەر خودا(ص) بۆ یەكلاكردنەوەی كێشەكە ئەگەر دیسان چارەسەریان نەدۆزبیایەوە بە پێی رای خۆیان حوكمیان دەكرد.
خەسیەتی دووەم: دادوەر پسپۆر بە بابەتێك نوبوو، كە بزانێت چی پەیوەندی بە پسپۆریەكەی هەیە.
خەسیەتی سێیەم: لەم سەردەمەدا لەیەنێكی دەسەلات دار نەبوو كە بریاری دادوەرەكان بە زۆرداری بە خەڵك جێ بە جێ بكات وە فەرمان بەری تایبەت نەبوو، بۆ ئەوەی ناكۆكی كەرەكان ناچار بكات بریاری دادوەر جێ بە جێ بكەن، بەلام دادوەرەكان بەبێ كێشە بریارەكانیان جێ بە جێ دەكر، چونكە ناكۆكی كەران گوێرایەڵ بوون و ئامادەبوونی بۆ جێ بە جێ كردنی بریاری دادوەرەكان، لەبەر دلسۆزیان و خۆشەویستیان بۆ ئاین و بانگەوازی ئیسلامی.
خەسیەتی چوارەم: لەم سەردەمەدا حوكم دان و داواكاریەكان لە تۆمارەكان تۆمار نەدەكران، چونكە ناكۆكی كەرەكان بەسینگێكی فاروانەوە بریاری دادەرەكانیان جێ بە جێ دەكرد پێویستی نەدەكرد كێشەكە لە تۆمارەكان تۆمار بكەن.
خەسیەتی پێنجەم:: ناكۆكی كەرەكان هیچ رسەماتێكی قەزائی یان وەكو ئەركێك لە سەر دانەنرابو، وەدادوەرەكانیش لە بیت و ماڵ موچەیان بۆ برا بووەوە بەرامبەر بەوەی كە تەنها كاری دادوەریەتی دەكەن.
خەسیەتی شەشەم: تەنها یەك دادوەری حوكمی دەكرد لە سەر كێشەكانی، وە دادوەریەش شوێنێكی دیاری كراوی نەبوو، ناكۆكیەكان چارەسەردەكران لە مزگەوت یان ماڵەوە یان لە بازارەوە یاخود هەر شوێنێكی تر بوایە.
خەسیەتی حەوتەم: زۆر بەیەكسانی دادوەریان دەكرد لەنێوان لایەنە ناكۆكەكان بابێ رەچاوكردنی جیاوازی ئاینی . یاخود پێگەی كۆمەڵایەتی.
