كۆنگۆ

ساوێن رەسول عەبابكر
قۆناغی چوارەم بەشی مێژوو فاكەڵتی ئاداب زانكۆی سۆران

یەكێك لەو وڵاتە گەورەو دەوڵەمەندەكانی ئەفریقیا، كۆنگۆ بە یەكیك لە شارستانیەتی كۆنەكانی ئەفریقیا دەژمێردرێت، كە بە درێژای مێژوو شارستانیەتی ھەمە جۆری بەخۆوە بینیوە، رووبەری كۆنگۆ دەگاتە٢٠٣٩٩٠٨٨٥ كم دووجا،ژمارەی دانیشتوانی دەگاتە٥٢٠٢٦٠ ملیۆن كەس.

كۆنگۆ یەكێك بوو لەو وەڵاتانەی كە بە دەستی گیڤارا سەركەوت كاتێك لەگەڵ كاسترۆ بوو بە ناوی ڕزگاركردنی لە ئەفریقیاوە ھات بێ كۆنگۆ، بۆ ئەوەی لە ژێر دەستی كولوئیالیزم و ئیمبرالمیز رزگاری بكات كە ئەم قسانە ھەمووی بە دەنگی بەرز دەكران « ئیمبرالمیز و كولوئیالیزم » شۆرشی خەبات كۆمۆنیزم ھەموو شتی بە گرانی بە خەڵك دەفرۆشرا.

لە ساڵی ١٩٦٥ مۆبۆن یەكێك لە چەتەكانی ئەمریكا ئەوروپا جەنەراڵی خوێناوی «مۆبۆت سیسكۆ» دەستەڵاتی گرتە دەست و دەستی كرد بە تاڵان كردنی ئەو وەڵاتە مۆبۆت سیسكۆ لە ساڵی ١٩٣٠ لەدایك بووە بە یارمەتی ئەمریكا بەلجیكا لە ساڵی ١٩٦٥ كودەتایكی سەربازی بە شێوەی دیكتاتۆری سەربازی حوكمەتی وەڵاتی دەكرد لە ساڵی ١٩٧١ ھەر بە ئارەزوو ناوی كۆنگۆی گۆری بۆ زانیر كابراێك تا بڵێ درندە بوو لە مانگی ٥ی ١٩٩٧ كۆتای بە حوكمی ھات بۆ دەرەوەی وەڵات راێ كرد لە مانگی ٩ی ھەمان ساڵ كۆچی دوای كرد.

فەرەنسا هیچ كات واز لە كۆنگۆ ناهێنیت هەر جارەو بە بیانویەك پەلەماری ئەو كیشوەرە هەژارەی داوە، ماوەی ٥٠ ساڵ فەڕەنسا وەك چەتەیەكی دڕندە و برسی پەلاماری ئەو كێشوەرەی داوە هەرچی جەنگی ناوخۆو كودەتای سەربازی هەیە لەو كێشوەرەدا دەستی فەرەنسای تێدایە، سامانە سروشتیەكانی ئەفریقیا فەرەنسای تووشی شكستی گەورە كرد. كۆنگۆ لە باكورەوە وڵات كۆماری ئەفریقیای ناوەڕاست لە باكوری رۆژهەڵاتەوە سودان وەڵاتی كەنەدا لە رۆژهەڵاتەوە وەڵاتی دوانە دایە لە باشوری رۆژ هەڵاتی تا ئەو بەری باشوری سنوور درێژ دەبێتەوە لەگەڵ وەڵاتی زامبیا لە باشوری رۆژئاوای وڵاتی ئەنفولایەو لە خۆرئاوا نەیاری ئەتلەسی هەیە لە باكووری خۆرئاواشەوە لەگەڵ غابۆن و كامیرۆن هاو سنوورە.

فاكتەرەكانی ئەم تەنگژەیە
١-لە ڕووی ئایدەلۆژیا :ململانێی نێوان جیهانی شیوعی و جیهانی سەرمایەداری.
٢-فاكتەری ئابووری: یەكێك لە فاكتەرە هەرە گرنگەكانی ئەم تەنگژەیە بە حوكمی ئەوەی كە كۆنگۆ دەوڵەمەندە لە ڕووی كەرستەی خاو وەك مس و یۆرانیۆم و ئاسن وەهەروەها مادەیەكی لێیە ئەم مادەیە بەكاردێت بۆ دروستكردنی مۆبایل هەروەها كانی ئەڵماس زێری لێیە.
٣- فاكتەری ستراتیژی: پێگەی كۆنگۆ لە شوێنێكی ستراتێژیە كە دەڕوانێتە سەر ئەفریقیا ئەمەش ڕێگەی بازرگانی دەست دەكەوێت
٤- فاكتەری دینی: بوونی ناكۆكی نێوان مسولمانەكان و مەسیحیەكان.

تەنگژەی كۆنگۆ ئەو تەنگژەیە لە ساڵی ١٩٦٠_١٩٦٦ رویدا كەلە نێوان بزوتنەوەی نیشتیمانی كۆنگەی هێزەكانی شۆڕشی كوبی و هێزەكانی (یۆنیڤێل)سەر بە كۆنگۆ لە دژی هێزەكانی بەلجیكی هیزەكانی ئەمریكی سوپای (یۆبۆلەفیل) وە كۆمەڵە كەسیای باشوری كۆمەڵەكانی (كاتانگا) یەكەم جار لە شێوەی شلە ژاوی دەركەوت بەڵام نەوەكانی سوپای (یۆبۆلەفیل)باری نا ئاسای بە خەڵك راگەیاند هێزەكانی بزوتنەوەی نیشتیمانی هیزەكانی شۆرشی كوبی هەستان بە هێرش كردنە سەر سوپاسی (یۆبۆلەفیل)وە هیزەكانی بەلجیكی ئەوكات جیڤان سەركردەی هیزەكانی شۆرشی كوردیەكان دەكرد ڕۆڵێكی باڵای هەبوو لەم تەنگەژەیە لە كۆتای پێهات سەر بەخۆی كۆنگۆ هەروەها تەنگەژەی كۆنگۆیە بە تەنگەژەی جیهان دادەنرێت لەو كاتەی كە جیڤان پەیوەندی پێوە دەكات چونكە جیڤان بە رەمزێكی چەپگەرای دەژی بە جیهانی سەرمایەداری دادەنڕێت .

هەروەها دەڵێت ڕەوتی ڕووداوەكانی ئیمەیان كرد بەچەپ گەرای هەروەها چیڤار ببووە رەمزی سەركەوتن ئەفسانیەكی بەناوبانگی جیهانی بوو بۆ لە ناو بردنی ستەم و زۆر داری دژی ئەو وەلاتانەی كە نەتەوە ژێر دەستەكانیان دەچەوساندنەوە.

جیڤار لەگەڵ هیزەكانی دەرچو چونكە كۆنگەیەكان ئەویان دەر كرد وایان دەزانی كە ئەویش حوكمیان لەسەر دەكات بۆیە هەستان بە دەر كردنی نیشتیمان داوی.

كۆتای هێنانی حوكمی داگیركاری بەلجیكانی دەكرد، ئەوەش وای كرد سەر بەخۆی كۆنگۆ دەست بهێنێت،لە ٣٠ یونیو١٩٦٠ لە سەرەتای ئامادەكاری دەكرا بۆ ئەوەی بیانەوێت ئایە حوكمەتی فیدراڵی یان هەرێمی ئەمە بە هەڵواسراوی ماوە لە هەفتەی یەكەم مانگی یونیو ئەوە بو سوپا توندو تیژی كرد لە سپی پیستەكان رەش پێستەكان وای كرد بەلجیكا وە دوو شوین لە كۆنگۆ جیابونەوە بە یارمەتی بەلجیكا ئەوانیش ( كاتنگاو باشووری كاسیا) وە توندو تیژی بەردەوام بوو تا وای لێهات نەتەوە یەك گرتوەكان هێزی ئاشتی پاریزیان نارد بۆ ناوچەكە، هەروەها نزیكەی١٠٠٥٠٠٠ كەس كوژرا گەلی كۆنگۆ بە زەرەرمەندترین گەل دادەنریت لە نیوان لایەنە شەر كەرەكان، سەرۆك وەزیران پاندیس لۆمویا داوای هاوكاری لە یەكێتی سۆڤیەت كرد كە بە زوترین كات ڕاوێژ كاری سەربازی نارد بۆ كۆنگۆ وە بە هاتنە ناوەوەی یەكێتی سۆڤیەت كێشەكە زیاتر بوو.

مۆبۆت سەركردەی سوپا بوو كودەتایەكی كرد وە راوێژكارانی یەكێتی سۆڤیەت دەر كرد، وە حوكمەتێكی نوێی دامەزراند بە سەرۆكایەتی خۆی وە (لۆمۆمیا) سەرۆك وەزیری كردە بەندین خانە پاش ساڵێك لە سێدارە درا لە ساڵی ١٩٦١ هەروەها نەتەوەیەكگرتوەكانی دەورێكی بالاتری لە دوژمنایەتی كردن جیابوەكانی بینیئ پاش كوژرانی (هامرشۆڵد) لە كەوتنە خوارەوەی فرۆكە لە كۆتای ساڵی ١٩٦١ بە پشت گیری ئەمریكا ئەوە بوو(لیۆپۆلدفیل)توشی شكست هات وە بزوتنەوە جیابووەكان هەروەها (كاتنگاو باشوری كاسی) لە ساڵی ١٩٦٢ بە گەرانەوی ئەم ناوچە بۆ ژێر دەستەڵاتی حوكمەت دەستور دەرچوو كە ئەو كات دانی پێ دانرا بوو سەركردەی (كاتنگای) نفی كرا.

پاشان ڕێكەوتنی كە هەڵبژاردنێك بكریت لە كۆنگۆ بەڵام پێش هەڵبژاردن ئەوەبوو لە باكووری وڵات چەند ملیشیایەك دەركەوتن ناویان لە خۆیان نابوو (سیبما) خاكێكی زۆریان داگیر كرد بوو وەلە (ستانلی ڤیل) كۆماری كۆنگۆ شوعیات دامەزراند، ساڵی ١٩٦٤ هێزەكانی حوكمەت زەویەكانیانی گەڕاندەوە.هەروەها هێزەكانی ئەمریكی و بەلجیكی تەداخولی شاری (ستانلی ڤیلیان)كرد بۆ رزگار كردنی ئەو بارمتانەی پە لە لایەن (سیبما) یەكان گیرابوون.

كاتی هەڵبژاردنی ساڵی ١٩٦٥ كرا دانیشتنی سیاسی دەستی پێكرد لە نێوان (تشوەبە و كاسا و ڤۆبو) وایكرد حكوومەت توشی شلەژان بێت (مۆبۆت)هەستا بە كودەتاكردنی بۆ جاری دووەم لە ساڵی ١٩٦٥ بە تەنیا دەسەلاتی گرتە دەست وەلەسالی ١٩٧١ بۆ دیكتاتۆر تا ساڵی ١٩٩٧ حوكمەتی كۆنگۆ بە دیكتاتۆرت ماوە.

دەرئە نجامەكانی تەنگژەی كۆنگۆ
١-لەم تەنگژەیەدا جیهانی سەرمایەداری سەركەوت و جیهانی شوعی شكستی هێنا
٢-ئەم تەنگژەیە تاكو ئیستا بەردەوامە.
٣- یەكێتی سۆڤیەت ویستی یارمەتی كۆنگۆیەكان بدات، بەڵام كۆنگۆیەكان دەریان كرد چونكە وایان دەزانی ئەوانە وەك و فەڕەنسا دەست بەسەر ماڵ و خاكیاندا دەگرن
٤- فەڕەنسا بۆ ماوەی ٥٠ ساڵ دەستی بەسەر ئەم كێشورەدا گرتبوو
٥-ئام انجی كۆنگۆیەكان ڕزگار بوون بوو لە ژێر دەستەڵاتی بێگانەكان