سینا هاشم
قوتابی بەشی مێژوو قۆناغی چوارەم فاكەڵتی ئاداب
لە ماوەی نێوان ساڵی (١٩٤٥_١٩٩١) لە ڕووی ئابووری و هزری سیاسی و ئایدیولۆژ و كۆمەڵایەتییەوە بەشی هەرە زۆری جیهان بەسەر دوو بلۆكی جیاوازدا دابەش ببوو٫ بلۆكیكیان بلۆكی ڕۆژهەڵات بوو بەسەركردایەتی یەكێتی سۆڤیەت ئەم بەرەیە لە ڕووی ئابووریەوە سەر بە سیستەمی سۆسیالیستی بوو كە لەلایان بیرمەندی گەورەی ئەلمانی (كارل ماركس) پەرەی پێدرا بوو٫ سیستەمی حوكمیش لەم بەرەیە لەسەر بنەمای تاك حزبی و توتالیتارتی بەڕێوە دەچوو.
بلۆكی دووەم وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سەرۆكایەتی دەكرد ئەم بلۆكە لە ڕووی ئابووریەوە سەرمایەداری بووكە لەلایان (میشل فۆگۆی ژاپۆن)ی پەرەی پێ دراوە٫سیستەمی حوكمیش دیموكراتی بوو و ئایدیۆلۆژییەكەی لیبرالی بوو.
سەبارەت بە هۆكارەكانی دەركەوتنی ئەم سیستەمە لە دوای جەنگی دووەمی جیهانی بارودۆخێكی ناسەقامگیر هاتە كایەوە هەموو وڵاتان ترسیان لە یەكتری هەبوو هەر وڵاتێك ئەیویست ئایدیولۆژیا و هەژموون و سیستەمی خۆی بڵاوبكاتەوە٫ئەو وڵاتانە ترسیان لە یەكتری هەبوو هەروەها بێ متمانە ببون بەرامبەر بە یەكتر٫ئەو دۆخە نا سەقامگیرە هۆكارێك بوو بۆ زیاتر ململانێكردن واتە زیاتر دروستبوونی ناكۆكی لە ئەنجامی ئەم ناكۆكیانە دوو جەمسەر بەرامبەر بە یەكتری دروستبوون كە دژ بە یەك وەستانەوە٫ئەم دوو جەمسەرە سەڕەرای بونی جیاوازی لە ڕووی سیستەموو و ئایدیولۆژیاوە هەم روسیا و هەم ئەمەریكا زلهێزیك بوون كە چەكی پێشكەوت و مەترسیداریان هەبوو لەبەر ئەوە هەردوو لایەن ترسیان لە هێرشی لاكەی تر هەبوو.
یەكێكی تر لە هۆیەكان پڕۆژەی مارشاڵ بوو لە ئەنجامی جەنگی دووەمی جیهانی ئەوروپا زیانێكی یەكجار گەورەی بەركەوتبوو ژێرخانی ئابووری و ئاوەدانی بە تەواوی هەرەسی هێنابوو٫ هەروەها ڕووبەڕووی كێشەی سەختی ئابووری و كۆمەڵایەتی ببویەوە دوای كۆتایی هاتنی جەنگ ملمڵانی توند لە نێوان ئەمەریكا و سۆڤیەت دروست بوو لەسەر ئەوروپا٫كاتێك كە جۆرج مارشاڵ وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا پلانەكەی خۆی ئاشكرا كرد بۆ یارمەتیدانی ئەوروپا و دووبارە هەستانەوەی٫مارشاڵ پێی وابوو ئەگەر ئەمەریكا بە هانی ئەوروپیەكانەوە نەچێت ئەوە سۆڤیەت هەموو ئەوروپا داگیر دەكات٫چونكە لەو كاتەدا ئەوروپا لە دۆخێكی قورسی دارایی و ئابووری دابوو هەركاتێك سۆڤیەت دەستی هاوكاری بۆ درێژكردبان ڕەتیان ناكردەوە ئەمەش دەبووە هۆی ئەوەی كە مۆسكۆ لە ڕێی ئەو هاوكاریانەی كە بە وڵاتانی ئەوروپا بەخشیوە دەستی بەسەر تەواوی ئەوروپا دا بگرێت٫بۆیە پێی وابوو پێوستە ئەمەریكا بە پەلە هەنگاو بنی و ڕێ نەدات ئەو هەنگاوەی مۆسكۆ سەركەوتوو بێت٫ ئەوە بوو لە ساڵی ١٩٤٨ لەلایان هاری تروومان سەرۆكی ئەوكاتەی ئەمەریكا واژو لەسەر ئەم پلانە كراو خرایە بواری جێبەجێكردنەوە٫بە گوێرەی ئەم پلانە ١٦ وڵاتی ئەوروپا سودیان لە هاوكاریەكانی ئەمەریكا دەبینی ئەگەر چی زۆر كەس پێیان وایە پلانەكە بریتی بوو لە پشتیوانی بەهێزبوونەوەی ئابووری و ئاوەدانی ئەوروپا٫بەڵام ئەمە تەنیا بەشێكی پلانەكە بوو لە ژێرەوە خاڵێكی گرینگتر هەبوو كە ئەویش بەرپەچدانەوەی سەرجەم جموجۆل و چالاكیەكانی دەزگای هەواڵگری سۆڤیەت بوو لە ئەوروپا.
هەروەها یەكێكی تر لە هۆكارەكارەكان كێشەی ئەڵمانیا بوو لەدوای جەنگ ئەڵمانیا هۆكاری سەرەكی ناكۆكی و ملمڵانێی نێوان ڕوسیا و ئەمریكا بوو٫ ڕوسیا پێی وابوو ئەڵمانیا مەترسیەكی گەورەیە بۆ سەر ئاشتی و ئاسایشی جیهان وە هاوپەیمانان بە پێی هەردوو رێككەوتننامەی یاڵتا و بۆتسدام ئەلمانیایان بۆ چوار بەشی داگیركراو دابەش كرد٫ وە بەرلینش وەكو ئەڵمانیا بۆ چوار پارچەی بچووك دابەشكرا لەدوای دابەشكردنی ئەڵمانیا ئەنجومەنی هاوپەیمانی دروستكرا كە نوێنەری هەر چوار دەوڵەتە داگیركەرەكەی تێدا بوو بۆ بەڕێوەبردنی ئەڵمانیا، بەڵام كێشەی ئایدیولۆژی و ناكۆكیەكانی نێوان هاوپەیمانان بەتایبەتیش ئەمریكا و یەكێتی سۆڤیەت زۆر بە خێرای رەنگدانەوەی بەسەر لایەنی سیاسی و ئابووری ناوچە جیاجیاكانی ئەڵمانیادا هەبوو٫ وە لە ئەنجامدا بووە هۆكاری دروستبوونی دوو دەوڵەتی جیا لە ئەڵمانیا یەكێكیان لە بەشی رۆژئاوا بوو كە لە ساڵی ١٩٤٨ ئەنجومەنی بنەڕەتی تێدا دامەزرا و دەستورێكی نوێی بۆ ئەڵمانیای رۆژئاوا دانا دواتریش كۆماری ئەڵمانیا یەكگرتوویان دامەزران كە لە ساڵی ١٩٥٥ سەربەخۆ بوو٫ بەشەكەی تر لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی روسیا بوو كە ئەویش هاوتەریب بوو لەگەڵ ئەو رووداوانەی لە رۆژئاوا ڕویاندەدا لە تشرینی یەكەمی ١٩٤٩كۆماری ئەڵمانیا دیموكراتیان دامەزراند وە لە ساڵی ١٩٥٥ بەهەمان شێوە سەربەخۆی خۆی وەرگرت. بەڵام لە ئەنجامی پەرەسەندنی ناكۆكی لەنێوان. هەردوو بلۆكی سۆسیالیستی و سەرمایەداری هاتووچۆ لە خۆرئاوا بۆ خۆرهەڵات پەكی كەوت و شەڕی دیبلوماسی و خۆپرچەكردن دەستی پێكرد و سنورەكان هەندی تر قایم كران ٫دواتر بەهۆی ئەوەی ئەڵمانیای خۆرئاوا بوژایەوە و هەلی كاری زۆر بوو دیارەی كۆچكردن بۆ ئەڵمانیای خۆرئاوا دەستی پێكرد ٫باشترین ڕێگاش بۆ دەرباز بوون شاری.
لە كۆتایی دا هەرچەندە دەركەوتنی ئەم سیستەمە بوە هۆی ئەوەی كە لە ڕووی ئابووری و هزری سیاسی و ئایدیۆلۆژیی و كۆمەڵایەتییەوە جیهان بەسەر دوو بلۆكی جیاواز دابەش ببێت و كاریگەری خراپی بەسەر تەواوی وڵاتانی جیهاندا هەبێت٫ وە بوە هۆی فراوان بوونی ناكۆكی و ملمڵانی و دروستبوونی چەندین كێشەی نێودەوڵەتی٫ بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بەهۆی پرۆژەی مارشاڵ ئابووری ئەوروپا بوژانەوەی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی زۆربەی شارەزایان باس لەوە دەكەن ئەگەر واشنتۆن پلانی مارشاڵی جێبەجی نەكردبا٫ ئەوە ئەوروپا ئێستا بوونی نەدەبوو و سۆڤیەتیش بە ئاسانی كۆتایی پێ نەدەهات