یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی

باران سەعید حاجی

شیكردنەوەی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی ژمارە (8)ی ساڵی 2011 لە هەرێمی كوردستان
گرنگی ئەم یاسایە:
یاسای بەرەنگار بونەوەی توندوتیژی خێانی ساڵی ٢٠١١، کە لە دە(١٠) ماددە پێکهاتووە، یەکێکە لەو یاسایانەی کە پەرلەمانی هەرێمی کوردستان بۆ سنووردار کردنی دیاردەی توندوتیژی خێزانی لە نێو کۆمەڵگەدا دەری کردووە، ئەو توندوتیژییەی کە لە لایەن تاکە کەسێکەوە دەرهەق بە کەسێکی تر کە پەیوەندییەکی خێزانی دەیانبەستێتەوە، وەک پەیوەندی هاوسەرێتی یاخود خزمایەتی تاوەکو پلە چوار یاخود ئەو کەسەی بەپێی یاسا خراوەتە پاڵ خێزانەکەی ئەنجام دەدرێت، هەروەها ئەو توندوتیژیەی کە پێچەوانەی هەموو ئاینە ئاسمانییەکان و پرەنسیپەکانی مافی مرۆڤی نێو ڕێککەوتننامە نێودەوڵەتییەکانە،
ئەم یاسایە بۆ پاراستی خێزان لە لەبەریەک هەڵوەشانەوە و بەرگرتن لە توندوتیژییە بەر لە ڕوودانی یاخود چارەسەر کردنی دوای ڕوودانی.
مەبەست لە خزمایەتی تاکو پلە چوار بریتییە لە:
• پلە یەک: (دایک، باوک، کوڕ، کچ) لەخۆدەگرێت.
• پلە دوو: (خوشک، برا، کوڕی کوڕ، کچی کوڕ، باپیر، داپیر) لە خۆدەگرێت.
• پلە سێ: (مام، پلک یان پوور) لەخۆدەگرێت.
• پلە چوار: (منداڵی مام، منداڵی پلک یان پوور) لەخۆدەگرێت.
پیادەکردنی ئەم یاسایە، مەرجە پەیوەندی نێوان کەسی تۆمەتبار و کەسی قوربانی لەسەر بنەمای هاوسەرگیری یاخود خزمایەتی تاکو پلە چوار بێت، یاخود هەر کەسێک بەپێی یاسا خرابێتە پاڵ خێزان.
شیكردنەوەی هەندێك لە بڕگەكانی یاساكە:
لە 21 – 6 -2011 پەرلەمانی كوردستان یاساكەی دەریكرد، لە واقایعی كوردستانی ژمارە (132) لە 11 – 8 – 2011 بلاوكراوەتەوە‌و (10) ماددە پێكهاتووە. لە گرنگترین هۆیە پێویستییەكانی دەركردنی ئەم یاساییە بریتین لە (رێكخستن‌و فۆرمەلەكردنی ئەرك و مافی تاكەكانی خێزان، كاڵكردنەوەو قەدەغەكردنی توندوتیژی خێزانی‌و وەرگرتنی ئیجرائاتی یاسایی دژی ئەنجامدەران).
ماددەی یەكەم: چەمك و پێناسەكان
برگەی (2): مەبەست لە خێزان (كۆمەڵە كەسێكی سروشتین پەیوەندی هاوسەرگیری یان خزمایەتی پێكەوە دەیانبەستێتەوە تاوەكو پلە چوار و هەر كەسێك لەوانەی بە یاسا خراونەتە پاڵ خێزان).
بە گوێرەی ئەم ناساندنە، خێزان تەنها كورت نەكراوەتەوە لە (ژن ‌و پیاو و منداڵەكان) بەڵكو چوارچێوەی خێزان فراونتر كراوە، بەوەی خزم‌و كەسانی دەورپشتی خێزان كە بەهۆی خوێن‌و پشت یان پەیوەندی خزمایەتی بە یەكەوە بەستراون خراونەتە نێو چوارچێوەی خیزان، چونكە لە كۆمەڵگەی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان بە جۆرێك بەهێزن زۆرجار بەهۆیەوە دەستێوەردانی دەورووبەری‌و كێشە كۆمەڵایەتییەكانی لێوە دروست دەبێت، بۆیە خزمانی تاكو پلەی چواریش حوكمەكانی یاساكەیان لەسەر جێبەجێ دەبێ.
بڕگەی (3): توندوتیژی خێزانی (هەر كردارێك یان وتەیەك یان هەڕەشەكردن لەسەر بنچینەی جۆری كۆمەڵایەتی لەچوارچێوەی هاوسەرگیری‌و خزمایەتی تاكو پلە چوار و ئەوانەی خروانەتە پاڵ خێزان بە یاسا كە ئەشێت زیانی جەستەیی، جنسی، دەروونی بگەیەنێت و ماف ‌و ئازادییەكانی دابماڵێ)‌.
لەم بڕگەیەدا، یاسادانەر پێناسەی توندوتیژییەكانی خێزانی كردووە بە بەكارهێنانی كۆمەڵێك دەستەواژەی مەتاتی كە شیاوی تەفسیری جۆراوجۆر و لە خۆگرتنی زۆرترین كردارە توندوتیژییەكانن، هەر وەك لە ماددەی (2)ی یاساكە كردارە تاوانییەكانی پەیوەست بە توندوتیژی خێزانی بە شێوەی نموونە (علی سبیل المپال) دیاریكردوون.
چۆنیەتی جوڵاندنی داوای سزایی‌و سكاڵا تۆمار كردن، ماددەی (2) بڕگەی سێیەم:
بە گوێرەی ئەم بڕگەیە، تاوانەكانی توندوتیژی خێزانی لە چوارچێوەی تاوانەكانی مافی كەسی هەژماركراون كە خاوەن ماف دەسەڵاتی تۆماركردنی سكاڵای هەیە، چونكە مەبەست لەو كەسەی هەڵدەستێت بە ئاگاداركردنەوەی دادگا یاخود لێكۆڵەری گشتی یانیش بنكەی پۆلیس‌و داواكاری گشتی كەسێكە بەشێوەی یاسایی شوێن گرەوەی خاوەن ماف‌و تاوان لێكراو بێت وەك پارێزەر لەرێگەی وەكالەت. لەم بڕگەیەدا یاسادانەر سەركەوتوو نەبووەو ناتوانرێت ئامانجی یاساكە بپێكرێت كە نەهێشتنی تاوانەكانی توندوتیژی خێزنین، ئەگەرچی ئەم بڕگەیە بۆ ئەوەی دانراوە كە نابێت لایەنی پەیوەندار دەست وەربداتە مافە كەسییەكان‌و كێشە خێزانییەكان، بەڵام لەم تاوانەدا ئەم پاساوە لۆژیكی نییە، چونكە قوربانیانی توندوتیژی خێزانی بەهۆی نەبوونی دەسەڵاتیان لە نێو ئەندامانی خێزان ناتوانن سكاڵای یاسایی تۆمار بكەن یاخود لەرێگەی وەكالەت پارێزەر وەك بریكارێك دەستنیشان بكەن،
بە هەمان شێوە لە خالی دووەمی ماددەكە دا هاتووە (كارمەندانی بواری تەندروستی‌و پەروەردەو بنكە فەرمییەكان بۆیان هەیە هەواڵ بدەن بۆ یارمەتیدانی قوربانیانی توندوتیژی خێزانی) لێرەشدا حالەتەكە كراوەتە جەوازی (بۆیان هەیە) واتە ئەگەر حالەتێكی توندوتیژی خێزانی هەبوو ئەم لایەنەنانە بۆیان هەیە هەواڵ بدەن، ئەگەر هەواڵیش نەدەن دووچاری لێپرسینەوەی سزایی نابن! ئەمەش دەبێتە هۆكارێك بۆ بزركردنی تاوانەكانی توندوتیژی خێزانی، چونكە هەم خودی فەرمانبەرەكە نایەوێت ببێتە بەشێك لە كێشەكە‌و لایەنی پەیوەندار لە تاوانەكە ئاگادار بكاتەوە، هەم تاوانبارەكانیش كە ئەندامانی خێزانن بە ئاسانی لەدەست یاساكە دەرئەچن‌و هیچ لێپرسینەوەیان لەگەڵ ناكرێت بەمەش فەلسەفەی رەدعی گشتی یاساكە نایەتەدی كە ترساندنی كەسانی ترە بەوەی دوور بكەونەوە لە توندوتیژییەكانی خێزانی. بۆیە وا باشترە یاسادانەر ئەم خاڵە هەموار بكاتەوەو حالەتەكە بكاتە (وجوبی) واتە واجب بكرێت لەسەر ئەم كارمەندانە كە لایەنی پەیوەندار لەم تاوانانە ئاگادار بكاتەوەو بەپێچەوانەوە دووچاری لێپرسینەوەی یاسایی دەبێتەوە.