سەلاح حەمید ئەحمەد
قوتابی بەشی مێژوو
قوناغی چوارەم، زانکۆی سۆران
ابن خلکان کەسایەتیەکی دیاری شارستانیەتی ئیسلامی بوو کە ڕۆڵێکی بەرچاوی لە بوارەکانی مێژوو و ئەدەب و زانستی ئیسلامیدا هەبوو. لە ساڵی ١٢١١ی زایینی لە شاری موسڵ لەدایک بووە کە ئێستا دەکەوێتە عێراقی سەردەم. لەم وتارەدا باس لە ژیانی ابن خلکان و بەشدارییەکانی لە شارستانیەتی ئیسلامی و کاریگەرییەکانی لەسەر جیهانی ئیسلامی دەکەین.
ژیانی ابن خلکان
ابن خلکان لە بنەماڵەیەکی زانا لەدایک بووە و لە ژینگەیەکی فیکری بەرزدا گەورە بووە. پەروەردەیەکی هەمەلایەنەی لە زانستە ئیسلامییەکان وەرگرتووە، لەوانە فەرموودە و فیقه و ئیلاهیات. هەروەها ئەدەبیات و شیعری خوێندووە، کە دواتر دەبێتە خولیای.
ابن خلکان دوای تەواو کردنی خوێندن، دەستی کرد بە گەشتێکی بەرفراوان لە سەرانسەری جیهانی ئیسلامیدا، سەردانی شارەکانی وەک بەغدا و دیمەشق و قاهیرەی کرد. لە سەفەرەکانیدا چەندین زانا و ڕۆشنبیری ئاشنا بووە، ئەمەش یارمەتیدەر بووە بۆ فراوانکردنی زانیاری و تێگەیشتنی لە شارستانیەتی ئیسلامی.
بەشدارییەکان لە شارستانیەتی ئیسلامیدا
ابن خلکان بە کارەکانی لە بواری ئەدەبدا ناسراوە. نووسەر و شاعیرێکی بەرهەمدار بوو، بەرهەمەکانی لە جیهانی ئیسلامیدا ڕێزێکی زۆریان لێدەگیرا. بەناوبانگترین بەرهەمی “وەفایەت العیان”ە، کە فەرهەنگێکی ژیاننامەیی زانا و ڕۆشنبیرانی موسڵمانە. کتێبەکە بە یەکێک لە گرنگترین سەرچاوەکانی زانیاری لەسەر ژیانی زانا و ڕۆشنبیرانی موسڵمان دادەنرێت.
ابن خلکان جگە لە کارە ئەدەبییەکانی، بەشدارییەکی بەرچاوی لە بواری زانستی ئیسلامیشدا کردووە. زانایەکی بەڕێزی فەرموودە و فیقهی بووە و چەندین کتێبی لەسەر ئەو بابەتانە نووسیوە. بەرهەمەکانی بە شێوەیەکی بەرفراوان لەلایەن زانایان و خوێندکارانی زانستە ئیسلامییەکانەوە خوێندرایەوە و لێکۆڵینەوەیان لەسەر کرا.
کاریگەری لەسەر جیهانی ئیسلامی
بەشدارییەکانی ابن خلکان لە شارستانیەتی ئیسلامیدا کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر جیهانی ئیسلامی هەبوو. فەرهەنگە ژیاننامەییەکەی بە ناوی “وەفایەت العیان” بوو بە بەرهەمێکی ئاماژەپێکراوی ستاندارد بۆ زانایان و ڕۆشنبیران. یارمەتیدەر بوو بۆ پاراستنی یادەوەری زانا و ڕۆشنبیرانی موسڵمان، دڵنیابوون لەوەی بەشدارییەکانیان لە شارستانیەتی ئیسلامیدا لەبیر نەکرێن.
بەرهەمە ئەدەبییەکانی ابن خلکانیش کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر جیهانی ئیسلامی هەبوو. شیعر و نۆسراوەکانی بەهۆی جوانی و ڕەسەنایەتییەوە ڕێزێکی زۆریان لێدەگیرا و یارمەتیدەر بوون لە داڕشتنی نەریتە ئەدەبییەکانی جیهانی ئیسلامی. بەرهەمەکانی بە شێوەیەکی بەرفراوان لەلایەن زانایان و خوێندکارانی ئەدەبەوە خوێندراونەتەوە و لێکۆڵینەوەیان لەسەر کراوە و تا ئێستاش بەردەوامن لە خوێندنەوە و پێزانینیان.
ئەنجام
لە کۆتاییدا، ابن خلکان کەسایەتییەکی دیاری شارستانیەتی ئیسلامی بووە کە بەشدارییەکی بەرچاوی لە بوارەکانی مێژوو و ئەدەب و زانستی ئیسلامیدا کردووە. فەرهەنگی ژیاننامەیی “وەفایەت العیان” و بەرهەمە ئەدەبییەکانی لە جیهانی ئیسلامیدا بەردەوامن لە بایەخێکی زۆر. میراتی ابن خلکان، بەڵگەی میراتی دەوڵەمەندی فیکری و کولتووری شارستانیەتی ئیسلامییە.
