لانە ابراهیم حسن
هەموو ئەم شارستانیەتانە لە مێژوی کۆندا بۆ ماوەیەکی زۆر گەشەیان کردبوو، دواتر بەرەوە نەمان و لاوازی چوون بەتایبەت دوای هاتنی شارستانی ئیسلامی هیچیان نەما جگە لەو کایە شوێنەوار و شێوازی ژیانی ماددیەوە بەجێیان هێشتبوو.
سەبارەت بە زانستەکان و مەعریفەکان، چەند سەدەیەک پێش بانگەوازی ئیسلامی چەقبەستوو یان تەمومژاوییان کرد و کاغەزی ئەو کتێبانەی کە لە لایەن داناکانی یۆنانەوە نووسرابوون، ون بوون یان لە دەستی ئەو کەسانەدا مانەوە کە نەیانخوێندەوە و نە تێیاندەگەیشت، و ڕەنگە بیانخوێنێتەوە و هەوڵی تێگەیشتنیان دابێت بۆ ئەوەی بەناوی ئاینەوە قەدەغەیان بکات.
شارستانیەتی ئیسلامی کە پەرەی سەند و بڵاوبویەوە لە هەموو بوارە ئابوری و کۆمەڵایەتی و کولتووری و فیکرییەکاندا خۆشگوزەرانییەکی گەورەی هێنا، ئاینی ئیسلام لە ڕێگەی بنەماکانیەوە ڕۆڵێکی سەرەکی گێڕاوە لەم دۆخەدا کە هانی کارکردن و بەدەستهێنانی زانست، بیرکردنەوە لە گەردوون، ژیان دەدەن ، و لێکۆڵینەوە لە یاسا سروشتییەکان.زانایان ئاڕاستەی عەقڵیان دەکرد و ئاراستەیان دەکرد بەرەو ڕەنگدانەوەی و داهێنان.
دوابەدوای فەتحە ئیسلامییەکان و فراوانبوونی ئاڵوگۆڕە بازرگانییەکان، موسڵمانان بەرکەوتنیان لەگەڵ کولتوورەکاندا کەوت، زانستەکانیان بەهێزتر و دەوڵەمەندتر کرد، پاشان بەردەوام بوون لە بڵاوکردنەوەی زانست، بەو پێیەی لە بواری پەروەردەدا پێشینەیان گرت بە دامەزراندنی زانکۆ لە پایتەختەکان و شارە گەورەکان.
لە لایەکی ترەوە زانایانی موسڵمان میراتێکی دەوڵەمەندی لە بواری هونەر و زانستەکاندا بەجێهێشتووە، بەتایبەتی لە بواری پزیشکی و بیرکاری و فەلەکناسیدا، کە لە بەڕێوەبردنی کاروباری ئابووری و کۆمەڵایەتی و سیاسی موسڵماناندا قۆستنەوە.
سەبارەت بە هونەری تەلارسازی و ڕازاندنەوە، موسڵمانان حەزیان لە دروستکردنی مزگەوت و کۆشک و دامەزراندنی شارە نوێیەکان بوو بە ئاسانکارییە جۆراوجۆرەکانیان، کەڵک وەرگرتن لە هونەرە جۆراوجۆرەکانی ڕازاندنەوە و وێنەکێشان و نەخشاندن.
بەڵگە و سەرنجدان لە شارستانیەتی ئیسلام ئەوەمان بۆ دەرەخەن کە گشتگیر بووە و سەرجەم کایەکانی ژیان و تەواوی مرۆڤایەتی دەگرتەوە.
