لانە هەندرێن
قوتابی قۆناغی دووەم بەشی زانستە كۆمەڵایەتییەكانی فاكەڵتی پەروەردە زانكۆی سۆران
ساڵی خەلافەت : (١٣٢-٦٥٦ كۆچی – ٧٤٩-١٢٥٨ز)
عەباسییەكان دوای چارەكە سەدەیەك خەباتی نهێنی و ڕێكخراوەیی لە ساڵی ١٣٢ كۆچی / ٧٤٩ زاینی و بە پشتیوانی مەوالییەكان توانیان دەوڵەتی ئومەوی لەناو ببەن و دەسەڵات بگرنە دەست و بۆ ماوەی پتر لە پێنج سەدە خەلافەیان بە دەستەوە بوو.
سیستەمی خەلافەت لە سەردەمی عەباسی هیچ چاكسازی و پێشكەوتنێكی باشی بەخۆوە نەدی، سەرەڕای پشتاوپشتی، نەریتی تر هاتە كایەوە كە هەرگیز لەگەڵ لێكدانەوەی فیقهی و بری ئیسلامیدا نەدەگونجان و كەسانی وا دەبوونە خەلیفە كە هێشتا لە تەمەنی مێردمنداڵی و هەرزەكاریدا بوون. موقتەدیر (المقتدر باللە) (٢٩٥-٣٢٠ كۆچی / ٩٠٨-٩٣٢ زایینی) ئەو كاتەی پۆستی خەلیفەی وەرگرتە دەست تەمەنی تەنها سێزدە ساڵان بوو و هەندێك خەلیفە زیاتر لە كوڕێكی خۆی دیاری دەكرد تا ببنە جێگری، هاڕوونە ڕەشید (هارون الرشید) سێ لە كوڕەكانی دەستنیشان كرد تا یەك لە دوای یەك جێگەی بگرنەوە، لە لایەكەی ترەوە لە دەرەنجامی كێشە و ململانێیە ناوخۆییەكانی دەوڵەتی ئیسلامی لە سەردەمی ئەمەوی و سەرەتای سەردەمی عەباسی، ژمارەیەك دەستە و گروپی ئاینی و هزری و سیاسی ئامێز دەركەوتن كە هەریەكەیان تێڕوانینی خۆی هەبوو لەمەڕ چەمكی خەلافە و موسڵمانان كە لە زۆر لایەنەوە جیاواز، بەڵكو ناكۆك بوو لەگەڵ تێڕوانینی دەستە و لایەنەكانی تر. خەلافەی عەباسی بە چەند قۆناغێكدا تێپەڕیوە.
قۆناغەكانی خەلافەتی عەباسی
قۆناغی بەهێزی (١٣٢-٢٢٧ كۆچی)
لەم قۆناغەدا سەرەڕای هەڕەشەی بزاڤە چەكدارییە بەرهەڵستەكانی ناوخۆ و خەلیفەكان بەهێز و خاوەن دەسەڵات بوون. كاروباری دەوڵەت لە دامەزراندن و لابردنی وەزیرەكان و والییەكان و بڕیاردان و هەڵوێست وەرگرتن و تەنانەت سەركردایەتی سوپاش بە دەستی خەلیفەكانەوە بوو.
قۆناغی دەسەڵاتی سەكردە توركەكان (٢٢٧-٣٣٤ كۆچی)
لەم قۆناغەدا، خەلیفەی عەباسی هیچ دەسەڵات و سەروەرییەكی نەما، تەنها بەناو وەك هێمایەكی مابۆوە و سەركردە توركەكان بە خواست و ئارەزووی خۆیان دەجوڵانەوە و دەوڵەتیان بەڕێوە دەبرد و هیچ ڕێز و شكۆمەندیان بۆ خەلیفە دانەنا، هەركاتێك بیانویستایە خەلیفەیان لادەبرد و سەركۆنەیان دەكرد و یەكێكی تریان لە شوێنی دادەمەزراند و هەر خەلیفەیەك سەرپێچی بكردایە و بە دڵی توركەكان هەڵسوكەوتی نەكردایە ئەوە چارەنووسی كوشتن یان زیندانی كردن و چاو هەڵكوڵان بوو.
خەلیفەكان
لە ماوەی دە ساڵدا پێنج خەلیفە بە فیتی توركەكان كوژران یان لەسەر كار لابران، ئەوانیش :
متوەكیل
مونتەسیر
موستەعین
موعتەز
موهتەدی
