فەلسەفەی مێژوو لای هیگل

لوقمان جه‌لال بازید
‎بەشی مێژوو قۆتاغی سێیەم

‎كورتەیەك لە ژیاننامەی هیگڵ:
هیگڵ ١٧٧٠-١٨٣١ لە شاری شتوتگارتی ئەڵمانی لەدایكبووە، باوكی لەخانەوادەیەكی ئاینی مامناوەند بوە و ئاواتە خوازی ئەوەبوە كوڕەكەی بگەیەنێتە ئاستێكی ڕۆشنبیری بەرز جگە لەمەش دایكی ڕۆڵی بەرچاوی گێڕاوە لە پێگەیاندنی زانستی و ڕۆشنبیری كوڕەكەی وەكو فێركردنی ڕێزمانی زمانی لاتینی هەر لەتەمەنی هەشت ساڵیەوە باوكی ناردویەتی بۆ پەیمانگای ئاینی تۆبنگن بەڵام ,وادیارە ئارەزووی نەكردوە چونكە بەبۆچوونی خۆی مامۆستایانی ئەم پەیمانگایە هەوڵدەدەن دەمارگیری ئاینی بڵاوبكەنەوە ئەمەش نەدەگونجا لەگەڵ ویست و هزری ئەو بەڵام ساڵی ١٧٩٢ كەلەم پەیمانگایە دەرچوە ئارەزووی نەكردوە بۆ ئەوەی وەكو پیشەی ئاینی كاربكات بۆماوەی سێ ساڵ بووبەمامۆستای تایبەتی فێركاری منداڵانی خانەوادەیەكی سویسڕی لەشاری بڕن پاشان بووە مامۆستای تایبەتی خانەوادەیەكی ناوداری شاری فڕانكفۆڕت،

‎فەلسەفەی هیگل وەك فەلسەفەی شیلنگ ( ١٧٧٥-١٨٥٤) وایە فەلسەفەیەكی ئایدیالستی یە هیگل وای دەبینی كەهزر بنجینەی سەرەكیە بو دروست بوونی هەموو بوونێك ، بەڵكو روحیەتی مادەش خۆی شیوازێكە لە شیوازەكانی بوون و هزر ، هیگل وای دەبینی كە مێژوو تەنها هەرئەوەیە كە ئەو بیرە گەردوونیە دەكاتەوە لە زماندا ، فە لسەفەی مێژوو خۆی ئەو میژووە یە كە لە دیدی هزیرییەوە سەیردەكرئ وەك خۆی دەبینی تەنها ئەو هزرەی بوی زیاد دە كرێ ئەویش ئەوەیە كە ناوەزی جیهان بەریوە دەبات بەلام هیگل ئەو هزرە بە شیوەیە كی تایبەت تری گەیشتووە كە دەربارەی لیكولینەوی ‎فەلسەفەی لەسەر فەلسەفەی مێژووەوە كە ئەنكساگور(Anzaxagore) كە یەكەم كەس بوو بە شێوەیێكی فەلسەفیانە بڕیاری دا كە ناوە جیهان بەڕێوە دەبات مەرامی ئەوە نەبووە كە ناو هزر ژیری خۆی هوشیار بكاتەوە یا وەك هزر بەشێوەی هزرانێك بەلكو یاسا گشتیەكان بزاوتنی سیستەمی هەسارە هەلواسراوەكان بە پێی یاسای جێگیری بەڕێوەدەچێ ئەو یاسایانەش خۆی دوزیانن بەلام نە خۆر و نە هەلواسراوەكان كە بە پێی ئەو یاسانە دەبزوێن ڕەت ناكرێتەوە بەلكو واتا لەو ناوەزەی كە مێژوو دەبات بەڕێوە لە دیدی هیگلدا ناوەزێكی نا هوشیارە تەنها چەند یاسایەكن كە ڕەوتی مێژوو سنوردار دەكەن و دیاریان دەكەن ڕای خەڵكان كە فەیلەسوفانی فەرەنسی سەدەی خەلكان كە فەیلەسوفانی فەرەنسی سەدەی هەژدەهەم پاڵنەرێكی سەرەكی بوون بۆ ڕەوتی مێژوو.

بەڵام هیگل وای دادەنا كەشتیەكە شێوازی ژیان دیار دەكات یا بە شێوازێكی تر ڕەوشتی كۆمەڵایەتی دیاری دەكات بۆ بەرێوە لە دیدی ڕەوشتی كۆمەڵایەتی دیاری دەكات بۆ بەرێوە لە دیدی هیگلدا ناوەزێكی نا هوشیارە تەنها یاسایەكن كە ڕەوتی مێژوو سنوردار دەكەن و دیاریان دەكان ڕای خەڵكن كە فەیلەسوفانی فەرەنسی سەدەی هەژدەهەم پاڵنەرێكی سەرەكی بوون بۆ ڕەوتی مێژوو ، بەڵام هیگل وای دادەنا كە كەشتیەكە شێوازی ژیان دیاری دەكات . شتیكە شیوازی ژیان دیاری دەكات یا بە شیوازیكی تر رەوشتی كۆمەڵایەتی دیاری دەكات بۆ نموونە لە فەلسەفەی میژوویی یە كەیدا دەڵێ هۆی روخاندنی شاری سبارتە ئەو جیاوازی بووه لە نیوان ساماندا هه روه ها ده لی كه ده وله ت به شیوه یی كه رێكخستنیكی سیاسی یه كه ره گه زه كه ی تر جیاوازی سامان ده گه ریته وه و هه روه ها ده لێ كه
‎ده وله ت به وه كه ریكخستنێكی سیاسی یە كه ره گه زه كه ی تر جیاوازی سامان ده گه ریته وه ،

‎ خه باتی هه ژاره كان دژی ده وله مه نده كان به رای هیگل ؟ره گه زی خیزان په یوه سته به پیشكه وتنی ئابووری كه له سه ره تایی یه كانه وه به كورتی سه ره رای ئه وه ی هیگل نایدیالیستی بووه به لام وه ك میژوونوسه فه ره نسیه كان ده گه رایه وه بو ره وشی كومه لایه تی به وه ی كه بنچینه یه كی قوله له ژیانی گه لاندان هەر بویه هیگل دوانه كه وت له سه رده می خوی به لام به سه ریشیدا پیش نه كه وت چونكه له را له كردن سه رچاوه ی پالنەری كومه لایه تی كه دەڵێ:

‎ڕەوشی كۆمەڵایەتی گەلێك لە سەردەمێكی دیاری كراوەدا ڕادەوەستێ وەك ڕەوشی سیاسی و دینی و ناكاری و ڕۆشنبیری لەسەر ڕۆحی سەردەمەكەی كە ئەمەش هیچ ڕاڤەیێك ناگەیێنێت بەلام هزر دەكات دوا پاڵنەر بۆ ڕەوتی مێژوو كاتێك گەلێك لە پێشكەوتنیدا لە پلەیێكەوە بۆ پلێیكی تر بەلام بەرهەمی نەبێت بۆ هزری ڕەها یان گەردوون ،ئەو گەلە تەنها دەبنە كەرەستە پلەیەكی بەرزتری وەرگرت لە گەشەیداخورافیات هیچ وزەیەكیان تیادا نیە هیچ نادات بە دەستەوە ، هیگل خۆی لە بازنەیێكی بوشدا دۆزیەوە كە زانا كۆمەڵایەتیە فەرەنسیەكان تێكەوتوون ئەوان ڕەوشی كۆمەڵایەتیان بەو شێوەیە ڕاڤە كرد بە حاڵەتی هزرەكان و حاڵەتی هزرەكان بە ڕەوشی كۆمەڵایەتی.