لوقمان جەلال بازيد
بةشي مێژوو قۆتاغی سێیەم زانکۆی سۆران
سەرەتا با بزانین هیگل کێیە ؟
کورتەیەک لە ژیاننامەی هیگڵ:
هیگڵ ١٧٧٠-١٨٣١ لە شاری شتوتگارتی ئەڵمانی لەدایکبووە، باوکی لەخانەوادەیەکی ئاینی مامناوەند بوە و ئاواتە خوازی ئەوەبوە کوڕەکەی بگەیەنێتە ئاستێکی ڕۆشنبیری بەرز جگە لەمەش دایکی ڕۆڵی بەرچاوی گێڕاوە لە پێگەیاندنی زانستی و ڕۆشنبیری کوڕەکەی وەکو فێرکردنی ڕێزمانی زمانی لاتینی هەر لەتەمەنی هەشت ساڵیەوە باوکی ناردویەتی بۆ پەیمانگای ئاینی تۆبنگن بەڵام ,وادیارە ئارەزووی نەکردوە چونکە بەبۆچوونی خۆی مامۆستایانی ئەم پەیمانگایە هەوڵدەدەن دەمارگیری ئاینی بڵاوبکەنەوە ئەمەش نەدەگونجا لەگەڵ ویست و هزری ئەو بەڵام ساڵی ١٧٩٢ کەلەم پەیمانگایە دەرچوە ئارەزووی نەکردوە بۆ ئەوەی وەکو پیشەی ئاینی کاربکات بۆماوەی سێ ساڵ بووبەمامۆستای تایبەتی فێرکاری منداڵانی خانەوادەیەکی سویسڕی لەشاری بڕن پاشان بووە مامۆستای تایبەتی خانەوادەیەکی ناوداری شاری فڕانکفۆڕت،
فەلسەفەی هيگل وەك فەلسەفەی شيلنگ ( ١٧٧٥-١٨٥٤) وايە فەلسەفەيەكی ئايديالستی يە هيگل وای دەبينی كەهزر بنجينەی سەرەكيە بو دروست بوونی هەموو بوونێك ، بەڵكو روحيەتی مادەش خۆی شیوازێكە لە شيوازەكاني بوون و هزر ، هیگل واي دەبينی كة مێژوو تەنها هەرئەوەيە كە ئەو بيرە گەردوونیە دەكاتەوە لە زماندا ، فە لسەفەی مێژوو خۆی ئەو ميژووە يە كە لە ديدی هزيرييەوە سەيردەكرئ وەك خۆی دەبينی تەنها ئەو هزرەی بوی زياد دە كرێ ئەويش ئەوەيە كە ناوەزی جيهان بەريوە دەبات بەلام هيگل ئەو هزرە بە شيوەيە كی تايبەت تري گەيشتووە كە دەربارەی ليكولينەوی
فەلسەفەی لەسەر فەلسەفەی مێژووەوە کە ئەنکساگور(Anzaxagore) کە یەکەم کەس بوو بە شێوەیێکی فەلسەفیانە بڕیاری دا کە ناوە جیهان بەڕێوە دەبات مەرامی ئەوە نەبووە کە ناو هزر ژیری خۆی هوشیار بکاتەوە یا وەک هزر بەشێوەی هزرانێک بەلکو یاسا گشتیەکان بزاوتنی سیستەمی هەسارە هەلواسراوەکان بە پێی یاسای جێگیری بەڕێوەدەچێ ئەو یاسایانەش خۆی دوزیانن بەلام نە خۆر و نە هەلواسراوەکان کە بە پێی ئەو یاسانە دەبزوێن ڕەت ناکرێتەوە بەلکو واتا لەو ناوەزەی کە مێژوو دەبات بەڕێوە لە دیدی هیگلدا ناوەزێکی نا هوشیارە تەنها چەند یاسایەکن کە ڕەوتی مێژوو سنوردار دەکەن و دیاریان دەکەن ڕای خەڵکان کە فەیلەسوفانی فەرەنسی سەدەی خەلکان کە فەیلەسوفانی فەرەنسی سەدەی هەژدەهەم پاڵنەرێکی سەرەکی بوون بۆ ڕەوتی مێژوو بەڵام هیگل وای دادەنا کەشتیەکە شێوازی ژیان دیار دەکات یا بە شێوازێکی تر ڕەوشتی کۆمەڵایەتی دیاری دەکات بۆ بەرێوە لە دیدی ڕەوشتی کۆمەڵایەتی دیاری دەکات بۆ بەرێوە لە دیدی هیگلدا ناوەزێکی نا هوشیارە تەنها یاسایەکن کە ڕەوتی مێژوو سنوردار دەکەن و دیاریان دەکان ڕای خەڵکن کە فەیلەسوفانی فەرەنسی سەدەی هەژدەهەم پاڵنەرێکی سەرەکی بوون بۆ ڕەوتی مێژوو ، بەڵام هیگل وای دادەنا کە کەشتیەکە شێوازی ژیان دیاری دەکات . شتيكە شيوازي ژيان دياری دةكات يا بە شيوازيكی تر رەوشتی كؤمەڵايەتی دياري دەكات بؤ نموونە لە فەلسةفەی ميژوويی يە كەيدا دەڵێ هۆی روخاندنی شاری سبارتە ئەو جياوازي بووه لە نيوان ساماندا هه روه ها ده لی که ده وله ت به شيوه يی که رێکخستنيكی سياسی يه كه ره گه زه که ی تر جياوازی سامان ده گه ریته وه و هه روه ها ده لێ که
ده وله ت به وه که ریکخستنێکی سياسی یە که ره گه زه که ی تر جیاوازی سامان ده گه ريته وه ،
خه باتی هه ژاره کان دژی ده وله مه نده کان به رای هیگل ؟ره گه زی خیزان په یوه سته به پیشکه وتنی ئابووری که له سه ره تایی یه کانه وه به کورتی سه ره رای ئه وه ی هیگل نایدیالیستی بووه به لام وه ك میژوونوسه فه ره نسیه کان ده گه رایه وه بو ره وشی کومه لایه تی به وه ی که بنچینه یه کی قوله له ژیانی گه لاندان هەر بویه هیگل دوانه که وت له سه رده می خوی به لام به سه ریشیدا پیش نه که وت چونکه له را له کردن سه رچاوه ی پالنەری کومه لایه تی که ده لی
ڕەوشی کۆمەڵایەتی گەلێک لە سەردەمێکی دیاری کراوەدا ڕادەوەستێ وەک ڕەوشی سیاسی و دینی و ناکاری و ڕۆشنبیری لەسەر ڕۆحی سەردەمەکەی کە ئەمەش هیچ ڕاڤەیێک ناگەیێنێت بەلام هزر دەکات دوا پاڵنەر بۆ ڕەوتی مێژوو کاتێک گەلێک لە پێشکەوتنیدا لە پلەیێکەوە بۆ پلێیکی تر بەلام بەرهەمی نەبێت بۆ هزری ڕەها یان گەردوون ،ئەو گەلە تەنها دەبنە کەرەستە پلەیەکی بەرزتری وەرگرت لە گەشەیداخورافیات هیچ وزەیەکیان تیادا نیە هیچ نادات بە دەستەوە ، هیگل خۆی لە بازنەیێکی بوشدا دۆزیەوە کە زانا کۆمەڵایەتیە فەرەنسیەکان تێکەوتوون ئەوان ڕەوشی کۆمەڵایەتیان بەو شێوەیە ڕاڤە کرد بە حاڵەتی هزرەکان و حاڵەتی هزرەکان بە ڕەوشی کۆمەڵایەتی
