ن/ هێلین شهاب محمد
شارستانیەت و میژوو چین؟ چون دروست بوونە ؟ پەیوەندیان پێکەوە چیە ؟شارستانیەت و میژوو دوو چەمکی لە یەکتر جیاوازن بەلام پەیوەندیەکی پتەوەیان لە نیواندا هەیە واتە تەواوکەری یەکتر لە رووداوە دێرینەکاندا بە بئ یەکتر مانا نادەن بە دەستەوە ، شارستانیەت بریتییە لە رەنگدانەوەی کومەلی گورانی ئەرینی لە ناوچەیەکی دیاریکراودا کە تێکەلکێش بەیەک دەبن گەشە دەکەن دەبنە هوکاریی سەنگی و سەقامگیریی بواری ئابوری کومەلایەتیی و لانەکانی تر بەلام میژوو بریتییە لە شیکردنەوەی و لێکولینەوەیی رابردوو تێگەشتن لە رووداوە میژووییەکان .
هەبوونی پەیوەندی ئەم دوو چەمکە خوی لەو رووداوانە دەبینێتەوە کە لە شارستانیەتێكدا دروستبوونە بویە ئەرکی میژوویە کە بە قولی بە وردی لە شارستانێتیە مەزنەکان بکولیتەوە هوکاری دروست بوونی بخاتە روو هوکاری دروستبوونی شارستانیتی دەگەرێتەوە بو هەبوونی دوو هەست لە مروڤدا ئەوانیش هەستی ( برسێتی و ترس) کە وادەکەن مروڤ بیر لە شوینک بکاتەوە بو حەوانەو خو پارست لەگەل گەران بەدوای خوارك وە ئەم دوو هەستە وادەکات مروڤ لە شوێنک جێگیر بێت دەست بکات بە پەیداکردنی پێداویستەکانی ژیانی لە شوینک جێگیر بوو بێگوومان شارستانیەت دروست دەبێت بە پیچەوانە هەر کە کوچکردن گەرانبیت هیچ شارستانیەک بە دوای خوی بە جی ناهێت کە بیتە مێژوو بو ئەمرو ، هەروەها شارستانیەت و میژوو جگە لەو پەیوەندییە پەوەندیی بە لایەنەکانی ترەوەش هەیە کە لایەنێکی گرینگن بو پشکەوتن بەهێز بوونی کومەلگا ئەوانیش لایەنی کومەلایەتی و ئابووری و سیاسی و جوگرافیاو ئەم لایەنانە وایکردووە کە میژووی شارستانیەتی ولاتیک یاخود روژئاوا لەگەل روژ هەلات لە یەکتر جیابکاتەوە شوینی جوگرافیان و زمان و کەلتورو و داب نەریت و شێوازی بەرێوبردن هيد.
چەمکی شارستانیەت و میژوو لە دیدی کومەلەێک لە فەیلەسوفە بەنابانگەکان ،لێکدانەوەی میژوو و شارستانیەت لە لای( ئیبن خەلدوون )کە بەشێوەیەکی گشتگیر سەیری میژووی کردووە وەکو زانست پەیرەوی کردوە ، بویە کتێبەکەی ناوناوە ( لە بارەی گەورەیی زانستی میژوو) چەمکی میژووی لەی ئەم فەیلەسوفە تەنها لایەنی سیاسی دەسەلاتداران و دەولەتیان کورت هەلنەهاتووە بەلکو میژووی روشنبیریی گرتووتەوە دیاردە ئەم تێروانینە گشتگیرەی و بەرفراوانە بو میژوو دەچێتە چوارچێوەی ئەو تێروانینەیی کە بە هو میژوو و شارستانیەت ناسراوە . لێکدانەوەی ڤیکۆ بو شارستانیەت و میژوو بە پی رای (ڤیکۆ )شارستانیەت قوناغگەرێکی دیای کراوی هەیە کە دەبێت پێیادا تێپەریی ئەو قوناغەنانە کە نەتەوەکان تێدا تێدەپەرن کە لە سەر بناغەی سئ سەردەم کە یەک لە دوای یەک هاتوون ئەوانیش سەردەمی خوداوەندەکان، سەردەمی پالەوانان، سەردەمی مروڤ کە هەر یەکە لەو قوناغە لە قوناغی پێش خوی پێشکەوتوو ترەو بالا ترە گاریگەریی گەورەن لەسەر شارستانەتی میژوو .لێکدانەوەی شارستانیەت و میژوو لا (شپینگەر )بەنابانگترین کتێبەکەی کە بە ناوی ئاوابوونی شارستانیەتی خورئاوا کە دەنگدانەوەیی گەورەی لە دوای خوی هیناوە لە دیدی شپینگەر میژوو بریتییە لە شێوەیی مروڤ لە ریگاوە هەولدەدات دەرك بە بوونی زیندووی جیهان بکات لە رووی پەیوەندیی بە ژیانی تایبەتی مروڤەوە وە ناوەروکی میژوو لە دیدی شپینگەر بریتییە لە شارستانێتیەکان بویە لای ئەو ئەگەر شارستانیەت نەبێت مێژوو بە مانای راستیەکەی بوونی نیە ئەو داوای نەکردووە کە میژوو شارستانێتیە مەزنەکان بنوسێتەوە ، وە شپینگەر ئاماژە بە وە دەکات هەر شارستانیەک هیمای تایبەتی خوی هەیە کە لە یەکێکی تر جیا دەکرێتەوە وەکو هێمای مسرییە کونەکان کە هێمای رێگایان هەیە وە سەرهەلدانی شارستانیەت لەی ئەم فەیلەسوفە پێی وایە شارستانیەت وەکو هەموو بونەوەرەکان زیندوو لە دایک دەبیت و قوناغەکانی ژیان تێدا تێدەپەرن و گەنجێتی و پیرو مردنە ، شێوەی دروستبوونی شارستانیەت خوی لە سێ شيوە دەبنێتەوە وروژاندن ، تواناکانی کومەلگا ، پێکهاتنی درزنانەی شارستانیەت، شارستانیەتی بەهێز و رەسەن و داهێنەر.
چەمکی شارستانیەت و میژوو زنجیرەیەکی لە یەکتر بەسراون بە بێ یەکتر مانا نادەن کە پەیوەندەیەکی پتەو قولیان پێکەوە هەیە واتە شارستانیەت فاکتەری سەرەکی دروست بوونی کومەلگا و پێشکەوتنی هەموو لانرکانی ژیانی مروڤە وە رووداوە میژوویەکانە میژووش تەواوکەری ئەو شارستانێتیە کە ئەرکی تومارکردن و لێکولینەوە شیکردنەوە شروڤەکردنی ئەو رووداوە میژوویانە کە رووبردوو ریانداوە وە وە لێکدانەوەی ئەو فەیلەسوفانە بە میژوو شارستانێتی چی بوو کە بوو نە جێگەی سەرنج هەر یەک بە شێوەیەک دیدی خوی بو ئەم دوو چەمکە خستوو تە روو.
