ئامادەکردنی :کامەران قادر محەمەد قوتابی قۆناغی دووە بەشی زانستەکۆمەڵایەتییەکان, زانکۆی سۆران
شانشینی ئومەوی کە لە ساڵانی ٦٦١ تا ٧٥٠ی زایینی بەسەر جیهانی موسڵماناندا حوکمڕانی دەکرد، بە فەتحکردنی سەربازی سەرنجڕاکێش و فراوانکردنی خاک و دامەزراندنی دەوڵەتێکی مەرکەزی تایبەتمەند بوو. بەڵام سەردەمی ئومەوییەکان بە مشتومڕ و ناڕەزایی لە نێوان لایەنە جیاوازەکانی کۆمەڵگەی موسڵماناندا دیار بوو.
ڕەخنەی ئومەوییەکان لەسەر مامەڵەکردنیان لەگەڵ غەیرە عەرەبی موسڵمانەکان گیرا و لە چاوی بەشێک لە موسڵماناندا بە بێ شەرعیەت سەیر دەکران کە پێیانوابوو عەلی ئامۆزا و زاوای پێغەمبەر محەمەد میراتگری حەقی خەلافەتە. ئەم پرسانە سووتەمەنی بزووتنەوە ئۆپۆزسیۆنەکانی وەک شیعە کە هەوڵیان دەدا تەحەدای شەرعیەت و دەسەڵاتی ئومەوییەکان بکەن.
یەکێک لەو هۆکارە سەرەکیانەی کە بووە هۆی ڕووخانی دەوڵەتی ئومەوی، پەرەسەندنی ناڕازیبوونی کۆمەڵگای موسڵمانان و سەرهەڵدانی یاخیبوونی ڕکابەرەکان بوو لە دژی دەسەڵاتی ئومەوی. دوو لە بەناوبانگترین یاخیبوونەکان لەلایەن ئەبو موسلیم و ئەبو ئەلعەباسەوە سەرکردایەتی دەکران، کە دواجار بە دامەزراندنی بنەماڵەی عەباسیەکان لە ساڵی ٧٥٠ی زایینیدا سەرکەوتوو بوون لە ڕووخاندنی ئومەوییەکان.
فاکتەرێکی دیکە کە بووە هۆی ڕووخانی ئومەویەکان، شکستهێنانیان بوو لە چارەسەرکردنی ئەو پرسە کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسییانەی کە کاریگەرییان لەسەر کۆمەڵگەی موسڵمانان هەبوو. ئومەوییەکان بە گەندەڵی و تەماح و ئیسرافی تۆمەتبار دەکران، ئەمەش بووە هۆی ناڕەزایی لەناو خەڵکی گشتیدا. ئەمەش شەرعیەت و پاڵپشتی جەماوەریی ئومەویەکانی تێکدا، ئەمەش وایکرد ڕکابەرەکانیان ئۆپۆزسیۆن لە دژی ئەوان کۆبکەنەوە.
ڕووخانی دەوڵەتی ئومەوی لێکەوتەی بەرچاوی بۆ جیهانی ئیسلامی هەبوو. عەباسیەکان کە شوێنیان گرتەوە، سەردەمێکی نوێی گەشەسەندنی کولتووری و فیکری و زانستییان دەستپێکرد کە بە سەردەمی زێڕینی ئیسلام ناسراوە. هەروەها عەباسیەکان هەوڵیان دەدا پەیوەندی لەگەڵ موسڵمانانی غەیرە عەرەب باشتر بکەن، ئەمەش یارمەتیدەر بوو بۆ چەسپاندنی دەسەڵاتەکەیان و دامەزراندنی دیدگایەکی گشتگیرتر بۆ دەوڵەتی موسڵمانان.
بۆ کۆتایی هێنان، ڕووخانی دەوڵەتی ئومەوی دەرئەنجامی تێکەڵەیەک لە هۆکارەکان بوو، لەوانە پەرەسەندنی دژایەتی لایەنە ڕکابەرەکان، شکستی ئومەویەکان لە چارەسەرکردنی پرسە کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسییەکان و نەبوونی شەرعیەتیان لە چاوی بەشێک لە موسڵماناندا . ئەم ڕووداوە کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر جیهانی ئیسلامی هەبوو، ڕێگەی خۆشکرد بۆ سەردەمێکی نوێی پێشکەوتنی فیکری و کولتووری لە سەردەمی عەباسیەکاندا.