مەلا نجات مەلا باڵەكی
خوێنكار:-بەشی مێژوو قۆناغی چوارەم
زانكۆی سۆران فاكەڵتی ئاداب
كوردستان خاكێكە دەكەوێتە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دوای دابەشبوونی بەسەر چوار وڵاتدا، هەر لەساڵانی (1914-1991)، چەندین پەرەسەندنی چاڵاكی حزب و كۆمەڵەو ڕێخراوی سیاسی و ڕۆشنبیری بەخۆیەوەبینی وەك: پارتی دیموكراتی كوردستان، كۆمەڵەی هێڤی، كۆمەڵەی چریكەی فیداییەكان، یەكێتی نیشتمانی كوردستان، كۆمەڵەی شۆرشگێری زحمەتكێشانی كوردستان، حزبی سۆشیالیستی، كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان، كۆمەڵەی داركەران، پەكەكە، حدك،.هتد، ئەو هەموو پەرەسەندنانە بێگومان هەندێكیان لەپێناو فەراهەمكردنی ماف و ئازادی ڕزگاركردنی خاكی كوردستان ونەتەوەی كورد بووە، وەهەندێكیتریان ببوونە بەربەست لەبەردەم ڕزگاری خوازی كورد. دوای ساڵی(1945)، جیهان بەگشتی مێژووێكی نوێی تۆماركرد، بەوەی كۆتای هێنا بەدووجەنگی پڕ لەخوێناوی مرۆڤ كوشتە كە زیاد لە30 ملیۆن كەس كوژرا، ڕووسیا و ئەمریكا دانوستان لەنێوانیان ڕوویدا بۆپاراستنی ئاسایشی جیهان و بەرقەراربوونی ئاشتی و گەرانەوەی سەقامگیری. لەئەنجامی نەگەیشتن بەداواكاریەكانی یەكتر لەسەر چەند بەندێك دوو جۆر ئایدۆلۆژیا سەری هەڵدا جیهان دابەشی دوو بڵۆكی تاڕادەیەك دژ بەیەك لەرووی ئایدۆلۆژیاو هەلگری بەرژەوەندییە باڵاكانیانەوە كە یەكەمیان: بلۆكی ئەمریكای سەرمایەداری و دیموكراسی لیبڕاڵی دووەمیان: بلۆكی ڕووسیای سۆشیالیستی ماركیزم تاك حزبی تۆتالیتاریزمی بوون.
دەرئەنجام جەنگێكی بەدوای خۆیدا هێنا بەناوی(جەنگی سارد.1946-1991). كەواتە جەنگی سارد بڕیتییە: لەوجەنگە سیاسی و ئابووری ئایدۆلۆژیە مۆدێرنەی هەرلەدوای كۆتای هاتنی جەنگی دووەمی جیهانی سەری هەڵداوە درێژەی كێشا خەڵكی لەجیهانێكی تاریكیی شەرانگێز لەناوبردنی شارستانیەت بردە جیهانێكی ڕوناكدار و واتە پێشخستنی لایەنی زانست و سەربازی و ئابووری تەكنەڵۆژیا. كەواتە لایەنی(ئەقڵ و بیر) زیاتر زاڵبووە وەك لەجەنگەكانی تر. لەدوای جەنگی سارد جیهان چەند ڕێكەوتن و كۆمەڵەی بەخۆیەوە بینی كە كاریگەری هەبوو بەسەر جیهان وەك ناتۆ، سەنتۆ، وارسۆ، كە سەنتۆ لەساڵی1955 كاتێك بەسترا كاریگەری كردەسەر كوردستانیش. هۆی دروستبوونی ئەم جەنگە، سەرەكی ترینیان بۆپێشبركێی چەككردن چەكداماڵین وە زیادبوونی هێزی سووپای ڕوسیا و هەروەها دابەشكردنی خاك و دیاری كردنی سنور و پەرەپێدان بەچەكی ئەتۆمی پتەوبوونی ژێرخانی ئابووری و تەماحكاری چاوتێبرینی وڵاتانی جیهان و مەسەلەی كۆلۆنیالیزم.
ئەم جەنگە وایكرد گۆڕانكاری ئابووری و سیاسی جوگرافی و سەربازی كێشەی نەتەوە و ئاین لەجیهاندا سەرهەڵبدات. بایەخی ئەم بابەتە لەوەدایە جەنگی سارد چ جۆرە ئایدۆلۆژیایەكی دروست كردووە وا نەتەوە و وڵاتی بەخۆیەوە گیرۆدەكردووە. وەچۆن كوردستان كەوتۆتە نێو ئەو ململانێیە، چ سودێكی بەكورد گەیاندوە؟ئایا ئێمە دەتوانین بەدووربین لەوهەژموونە؟
خوێندنەوەی سەرچاوە مێژووەكان نیشانی ئێمەی داوە، كورد وەكو هەموو نەتەوەكان زۆر بەربەستی هاتۆتە پێش لەبەردەم هەوڵە ڕزگاری خوازەكانی یەكێك لەبەربەستەكان هەژموونی جەنگی ساردە. لەبەرئەوەی لەپاش جەنگی دووەمی جیهانی دوو بەرەی جیاواز سەریان هەڵدا كە لایەكیان بەرەی رۆژئاوا بوو ئەمریكا سەركردایەتی دەكرد. رۆژهەڵاتیش كە یەكێتیی سۆڤیەت دیفاكتۆ سەركردایەتیی دەكرد. هەردووك بەرە رێكخراوی سەربازی و سیاسی و ئابووری تایبەت بە خۆیان هەبوو كە دیارترینیان رێكخراوی سەربازی (ناتۆ ) لە رۆژئاوا و رێكخراوی سەربازی (وارشۆ پاكت) لە بەرەی سۆڤییەت بوو. كاریگەریی و لێكەوتەكانی ئەم جەنگە بۆ وڵاتانی جیهان و سیستەمی نێودەوڵەتی لەڕادە بەدەربوون. لە جەنگی سارد سنووری وڵاتان تۆختر دەبوونەوە و وڵاتان لەگەڵ تێپەڕبوونی كات ناچار دەبوون بەرەیەك هەڵبژێرن. بە تایبەتی ئەو وڵاتانەی لە سنووری هەژموونی ئەم دوو بەرەیە بوون. بۆیەكوردستان كەوتبوە سەرسنوری چەقی ململانێكانی نێوانیان توانای بێ لایەنی گەڵێك زەحمەتە لەسایەی تۆخكردنەوەی سنوورەكان و دووجەمسەریی دەسەڵات لە جیهاندا، چەقگیرانێك لە دۆزی كورددا سەریهەڵدا كە دەرفەتی رزگاربوون و هەنگاونان بەرەو ئازادی و خۆبەڕێوەبەریی نەدەهێنا.
بە درێژایی جەنگی سارد، 1946 – 1989 كورد لە هیچ پارچەیەكی كوردستان ئاسۆیەكی بۆ ئازادبوون و پێشكەوتنی درێژخایەن نەبوو. لەبەر ئەوەی كوردستان وەكو باسمان لێوەكرد چەندین گروپ تێدا دروست ببوون لەژێر كاریگەری جەنگی سارد وەك حزبی سۆشیالیستی كوردستان، كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان، حدك، پەكەكە، كۆمەڵە، پێشمەرگە..هتد، تەنانەت هەندێكیان ببوونە بەربەست لەبەردەم ڕزگاری خوازی كورد كە دەستیان تێكەڵی دوژمن دەكرد. خاڵێكی تری گرنگ مەسەڵەی نەوت كوردستان خاكەكە دەوڵەمەندە بەنەوت بەتایبەتی شاری كەركوك كە تا ئیستا كێشەی لەسەرە كوردستان وەك: ئەندەنووسیا، ڤێنزوێلا، عیراق، ئێران، كۆڵۆمبیا، ئەنگۆلا، ئیكوادۆر، سعودیە، كە نەوتی تێداهەیە كوردستانیش دەوڵەمەندە بەهەبوونی نەوت و بەرهەمی ئابوری و بازرگانی و كشت وكاڵی وە لەهەمان كات نزیكی لە چەقی ململانێی جەنگی سارد نێوان دوو جەمسەر. وە یەكەمین هەوڵی بەرهەمهێنانی نەوت لە كوردستاندا، لەڕێگەی بازرگانی نەوتی ئینگلیزی (ولیەم نۆرس دارسی) بوو، ئەو سەرەتا لە ساڵی 1902 دەستیكرد بە هەڵكەندنی یەكەمین بیرە نەوت لە كوردستاندا، بەڵام ئەو بیرە نەوتە لە ڕووی بازرگانییەوە بەكەڵك نەدەهات، بەڵام دارسی لەهەوڵەكانی بەردەوام تا ساڵی 1908 لە ناوچەی «مسجد سولەیمان « كە دەكەوێتە بەشی ڕۆژهەڵاتی كوردستانەوە، یەكەمین بیرە نەوتی دۆزیەوە، كە بە كەڵكی بازرگانی و فرۆشتن بێت، لە ساڵی 1912 شدا، دەستكرا بە فرۆشتنی بەرهەمی ئەم بیرە نەوتە، جێگەی ئاماژەیە ئەم بیرە بۆ ماوەی 15 ساڵ، تاكە بیری نەوتی بەرهەمهێن بوو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
بۆیە كوردستان ناتوانێت بەدرووبێت لەوهەژموونە. خۆ بەدوورگرتن لەوجەنگە بەوەدەبێت خوێندنەوەیەكی مێژووی و سیاسی و دبلۆماسی و ئابوری باشمان هەبێت بۆی تا ڕوداوەكان دووبارەنەبنەوە وە یەكگرتوی نێوان پارتەكان و یەك جۆر بیروڕا یەك هێز یەك بریار لەبەرئەوەی جەنگی سارد لەهەركاتێك بیەوێ بگاتە بەرژەوەندیەكانی بەچەندین ڕێگای جیاواز هەوڵدەدات ڕێگری بكات و بەیارمەتی وڵاتانی دراوسێ و گروپە دروستكراوەكانی وڵاتانی دراوسێ وك توركیا و عێراق و سوریا و ئێران هەركاتێك كورد هەوڵی یەكگرتنەوەی دابێت، بەپشتیوانی ئەو وڵاتانە ڕێگریان كردوە. كوردستان یەكێكە لەو وڵاتانەی تاوەكو ئیستاش كێشەی لەسەرهەیە، جەنگی سارد بەوە ناسراوە كێشە لەهەرشوێنێك بێت خۆی تێوە دەگلێنێت، بۆیە كاری گەری جەنگی سارد لەكوردستان یەكەم بۆ لایەنی ئابوری دووەم شوێنی ستراتیژی و نەبونی سنوری ڕێك و پێك وە نەبونی قیادەوهێزێكی نیشتمانی سەرتاسەری واتە كێشەی نەتەوەش.
