داریا عەلی قادر
زانكۆی سۆران بەشی زانستەكۆمەڵایەتییەكان قۆناغی سێیەم
پێشەكی: سیاسەتی كەمالی لە توركیا بەرانبەر بە كورد لە 1918- 1926 یەكێكە لەو بابەتە گرنگانەی كە زۆر جیگەی بایەخ و گرنگییە. هەڵبەت ئەمە نە تەنیا لەبەرئەوەی ماوەیەكی مێژووییە لە مێژووی كورد و بازنەیەكی دانەبڕاوە لە زنجیرەی مێژووی پرسی كورد بەگشتی و پرسی كورد لە توركیا بەشێوەیەكی تایبەت، بەڵكوو دەكرێ زۆر هۆكاری تر هەبن كە بایەخ و گرنگیبدەن بەم بابەتە لەوانەش: ئەم قوناغە قۆناغێكی زۆر گرنگی مێژوو بووە، چوونكە لە ماوەیەدا بو ئیمپراتۆریەتێكی گەورەی وەك ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی لەناوچووو لەسەر پاشماوەی جەستەی ئەو ئیمپراتۆرییەتە چەندین دەوڵەتی نەتەوەی بۆ نەتەوەكانی ناوچەكە دامەزرا. ئەمە وێرای ئەوەی لەم قۆناغەدا بوو دەوڵەتی توركیای نوی لەسەر بنەمای فیكری كەمالیزم دامەزرا، سیاسەتەكانی خۆی لەسەر ئاستە جیاوازەكانی ژیان لەم وڵاتەدا داڕشت.
هەر لە ماوەیەدا بوو بەپێی بڕیارێكی نێوان دەوڵەتە زلهێزەكان خاكی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی دابەشكرا و لەنێویشدا كوردستان گەورەترین بەشی كوردستان كەوتەناو چووارچێوەی دەوڵەتی توركیای نوێوە. بەمجۆرە ئێستاشی لەگەڵ بێپرسی كورد لە توركیا بابەتێكی گرنگ لە چارەسەری پرسی كورد لە ناوچەكە، لەوەش زیاتر ئەم ڕۆڵە بەشێوەی یەكە كە بایەخەكەی بۆ ڕۆلێكی كلیلئاسا لە چارەسەری پرسی كورد بەگشتی گۆراوە.
ماوەتەوە بڵێین: ئەم قۆناغە گرنگە لەبەرئەوەی زۆر گۆرانی گەورەی لەسەر ئاستی سیاسەتی ناوخۆی ئەو هێزەی (كەمالییەكان) كە توركیای نوێی دامەزراند ڕوویدا. وەك لەم چەند بەرپەرەدا دەردەكەوێت ئەو هێزە سەرەتا سیاسەتی ڕاكێشان و خۆنزیكردنەوە و بەڵینپێدان بە كورد دەستیپێكرد. هەڵبەت ئەمە لەبەرئەوە بوو تاوەكووشوێنپێی خۆیان قاییمبكەن. دواتر لە ساڵی 1922 بەدواوە ئەم سیاسەت و كۆی ئەو بەڵینانەی بە كوردیان دابوو هەموو نەك هەر بە مرەكەبی سەر كاغەز مایەوە، بەڵكوو بەپێچەوانەوە زۆر بەتوندی كەوتنە وێزەی میللەتی كورد و تەواوی جۆرەكانی جەور و ستەمیان بەرانبەر بە كورد بەكارهێنا. كەوتنە شاڵاویكی فرەلایەن بەرانبەر بە پرسی كورد چ لەڕووی یاسایی، ڕاگەیاندن، پڕوپاگەندە، شاڵاوی عەسكەری. نووسین لەسەر بابەتێكی گرنگی لەم بابەتە بەهۆی زۆری ڕووداوەكان و چڕوپڕی و تێكئاڵاوی ڕووداوەكان پێویستی بە لێكۆڵینەوەی درێژ و بەدیقەتتر لەم باسە كوورتە هەیە.
ئەم ڕەنگە بەڵگەیەكی باشبێت لەسەر ئەوەی ئەم باسەی ئێمە زۆر بە خێرای بەسەر باسەكاندا ڕۆشتووە، هەوڵیداوە دیارترین ڕووداوەكان ئەم ماوەیە بە بایەخ بگرێ نەك تەواوی وردەكارییەكان. ئەم باسە سوودی وەرگرتووە لە چەند سەرچاوەیەك: بەڵگەنامەكان لەسەر نووسین و لیداونەكانی مستەفا كەمال بەرانبەر بە كورد. كورد و یاسا دەستوورییەكان لە توركیا نووسینی حەسرەتیان، پەڕتووكی (یقڤە الكرد) جرجیس فتح الله، مێژووی كوردی هاوچەرخ، ماكداوڵ. لازاریف: المسألە الكردیە، ئیبراهیم خەلیل ئەحمەد و ئەوانیتر، توركیای هاوچەرخ، حەمید بۆز ئەرسەلان، مێژووی توركیای هاوچەرخ، هنری باركی و اخرون، القچیە الكوردیە فی تركیا، كریس كۆچێرا كورد لە سەدەی نۆزدەو بیست.. هتد.
ئەم باسە پێكهاتووە لە ئەم پێشەكییە كوورتە و سێ تەوەری سەرەكی و ئەنجامێكی كوورت، لە تەوەری یەكەمدا، سیاسەتی كەمالی بەرانبەر بە كورد لە ساڵی 1918-1922ز. لەم تەوەرەدا باس لە بەوردی باسی ڕەهەندەكانی سیاسەتی كەمالی كراوە. تەوەری دووەم: سیاسەتی كەمالی بەرانبەر كورد 1923- 1926. لەم تەوەرەدا باس لە خەسڵەتەكانی سیاسەتی كەمالییەكان بەرانبەر بە كوردستان كراوە كە پیكهاتووە لە شاڵاوی سەربازی بۆ سەر جووڵانەوە كوردییەكان و كوردەكان، شاڵاوی پڕوپاگەندەی ڕۆژنامەوانی، بێبەشكردنی كورد لە مافەكانی بە یاسا، لەنێویشیاندا دەستووری دەوڵەتی توركیای نوێ. بزوووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد (سیاسەتی پراكتیكی بەرانبەر بە كورد) . ماوەتەوە بڵیین بە ڕەچاوكردنی فراوانی و گەورەی بابەتەكە و بچوووكی و سنوورداری ئەم پەیپەرە، وای كردووە ئەم كارەی ئێمە بێ هەڵە و پەڵە نەبێ. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هیوادارین لە نرخ و بایەخی بابەتەكەمان كەمنەكردبێتەوە، توانیبێتمان تیشكێك بخەیەنەسەر ئەم بابەتە پڕبایەخ و گرنگە. تەوەری یەكەم: سیاسەتی كەمالییەكان بەرانبەر بە كورد لە 1918- 1922ز – (ماوەی سیاسەتی پراگماتیكی و دیماگوگیانە) : دەوڵەتی عوسمانی لە جەنگی یەكەمی جیهانیدا دۆرا. ئاگربەستی مۆدوورس) (لە 30 تشرینی یەكەمی 1918 ئیمزاكرد. لەئەنجامدا هێزەكانی هاوپەیمانان دەستیانگرت بەسەر گرنگترین خاڵە سەربازی و ستراتیژی و ئابوورییەكانی وڵاتدا. بەمچەشنە هێزی هاوپەیمانان ئەستەمبوڵ و قەڵاكان دەردەنیل و بۆسفۆر وگرنگترین شارەكانی توركیایان داگیركرد.
هێزەكانی هاوپەیمانان بوون بە دەسەڵاتدار و هەمەكارە لە توركیا لەنێویشیاندا ئینگلیزەكان و فەرەنسییەكان كار گەشتە ڕادەیەك سوڵتان محەمەدی شەشەم و حكومەتەكەی بوون بە ئامرازیكی گوێرایەڵ و دەستەمۆ بە دەستی ئینگلیزەكان و فەرەنسییەكانەوە. هەرچی دەوڵەتی توركیایشە بەپێی پەیماننامەی ئاشتی پاریسی ساڵی 1919 كە دوای جەنگ مۆركرا. وەك وڵاتێكی بچوووك لە ناوەڕاستی ئاسیا مایەوە بە سەركردایەتی سوڵتانی ناوبراو.