ڕۆڵی مستەفا كەمال لە بنیاتنانی دەوڵەتی توركیا (١٩١٨-١٩٢٣)

خالیدە عەدنان عەبدولفەتاح
قۆناغی سێیەم زانكۆی سۆران

داگیركردنی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لەلایەن هاوپەیمانانەوە لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی بووە هۆی دامەزراندنی بزووتنەوەی نەتەوەیی توركیا بە سەرۆكایەتی مستەفا كەمال ئەمەش بووە هۆی جەنگی سەربەخۆیی توركیا كە بووە هۆی دامەزراندنی كۆماری توركیا
سەرەتا و ناساندن
موستەفا كەمال ئەتاتورك .دامەزرێنەری كۆماری توركیا و یەكەمین سەركۆماری توركیا، لەدایكبووی 19ی ئایاری ساڵی 1881 شاری “سالۆنیك”ـە كە سەر بە یۆنانی ئێستا دەكات و ئەو كات سەر بە دەسەڵاتی عوسمانی بوو.
بەشیوەیەكی فەرمی لە ٨ تموزی ١٩١٩مستەفا كمال دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوە وە بوە سەرۆكی بەرەی نیشتمانی توركیا.
دواتر دوو كۆنگرە بەستران ئەوانیش ئەرزە روم و سیواس
كە لەو كۆنگرەیە بەرەی نیشتمانی سوربون لەسەر پرسی سەربوخۆ بونی دەولەتی خۆیان تا كۆتای دژی بێگانەكان شەریان كرد تا بەدەریان كرد.
دوای بەستنی ئاگربەستی مۆدۆرۆس لە ٣٠ تشرینی یەكەمی ١٩١٨ تەسلیم بونی توركیا بە. هاو پەیمانان بەو شێوەیە هاو پەیمانان دەسەڵاتیان بەسەر توركیا دا سەپاند.
هەروەها بە گوێرەی پەیمان نامەی ئاشتی لە پاریس بریار درا لەسەر دامەزراندنی دەولەتێكی توركی بچوك لە ناوەراستی ئەنادۆل كە سوڵتان سەركردایەتی بكا بەلام لە ژێر هەژمونی دەسەلاتی هاوپەیمانا بەشێوەكی فەرمی لە ٨ تموزی ١٩١٩مستەفا كمال دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوە وە بوە سەرۆكی بەرەی نیشتمانی توركیا.
دواتر دوو كۆنگرە بەستران ئەوانیش ئەرزە روم و سیواس
هەلسا بە ئەنجام دانێ كۆنگرەی ئەرزەرۆم لە ٢٣ ی تەموز تا ٧ ئابی ١٩١٩ بەنوێنەری ویلایەت و نەیارانی داگیركەران و بۆ سازدانی ڕێك كەوتن بۆ دەست پێكردنی چالاكی سیاسی و سەربازی ئەم كۆنگرەیە نوێنەری ٣٥ویلایەتی تێدابوو مستەفا كەمال خەباتی چەكداری ڕووسی و میسر سوریا و عێراق بەبیر ئامادەبوان هێنایەوەو داوای دەست پێكردنی خەباتی چەكداری كرد دژی داگیركەران هەر لە كۆنگرەكە باسو خواسی ئینتدابی ئەمریكی بۆ سەر وڵات ڕەت كرایەوە كۆنگرەی ئەرزەڕۆم ڕێی خۆشكرد بو بەستنی كۆنگرەیەكی تر
كۆنگرەی سێواس
سیواس لە ٤ تا ١٢ ئەیلولی ١٩١٩ كە نوێنەری زۆرترین ویلایەتی نەیارانی داگیركەری تێووا كۆببوەوە لەلایەكی تر ئەم كۆنگرەیە بەردی بناغەی خەباتی داناو بوە هۆی دانانی بەردی بناغەی ئەنجومەنی نیشتیمانی كەلە داهاتودا لە ئەنقەرە دامەزرا لەم كۆنگرەیە بریار درا لەسەر
٣داواكراو پەلە بكرێت لەسەر دامەزراندنی دەوڵەتێكی توركی بە گوێرەی ڕێكەوتنی مۆدۆرۆس واتە
٤.بریار درا لەسەر یەكخستنی تەواوی گروپی دەستەو تاقمە چەكداریەكان لەژێرناوی كومەڵەی بەرگری لەمافەكانی ئەنادۆل و تراقیا.
حكومەتی تازە بە سەرۆكایەتی علی ڕەزا پاشا مستەفا كەمال نەرمتر بوو پێی وابوو دەبێ گفتو گۆیان لەگەڵ بكرێ و لەرێگەی گفتوو گۆوە كێشەكان چارەسەر بكرێن علی ڕەزا پاشا لەگەڵ كەمالیەكان كەوتە دانوسان لە ٢٢ تشرینی یەكەمی ١٩١٩ لە ئەمارسیە هەردووكیان ڕێك كەوتن لەسەر ئەوەی دەبی لە ڕێگەی هەلبژاردنەوە ئەنجومەنێكی نیشتیمانی پێكبهێنرێت ئەو ئەنجومەنە بریار لەسەر داهاتووی وڵات بدات دوای بریار لەسەر ئەنجامدانی هەلبژاردن بۆ پێك هینانی پەرلەمان لە ئەنجام دا لە تشرینی دووەمی كانوونی یەكەم هەلبژاردن ئەنجام درا و كەمالیەكان لەكۆی ١٧٥ كورسی ١١٦ كورسیان بە دەست هێنا بەمەش پەرلەمانی توركی لە ١٢ كانونی دووەمی ١٩١٩ یەكەم دانیشتنی خۆی لە ئستنەبول سازدا بریاری دا بەندەكانی كۆنگرەی ئەرزەرۆم و سیواس كەكەمالیەكان پێیان دەوت میساقی وەتنی گەلالا نامەی نیشتیمانی كرایە بنەمالەی پەرلەمانی تازە.
كاردانەوەی هاوپەیمانان بەرانبەر بەڕێككەوتنی حكومەتی سوڵتان و كەمالیەكان توند بوو
لەكاردانەوەی سولتانی عوسمانی بەرانبەر بریارەكانی ئەنجومەنی نشتیمانی سەر بە كەمالیەكان سولتان بریاری دا بە ناشەرعی بوونی دەسەلاتی كەمالیەكان و داوی لەلاوان كرد بێنە ناو سوپای خەلافەت دژی كەمالیەكان و حوكمی لە سێدارەدانی غیابی بۆ مستەفا كەمال پاشادەركرد دوای ئەوەی لە هەندئ ناوجە چەند هەلگەرانەوەیەك دژی كەمالیەكان سەری هەلدا بە پالپشتی سولتان . بەلام كەمالیەكان ئەم هەلگەرانەوەیان سەركوت كرد و لەلایەكی تر لە هەندئ ناوچە كەمالیەكان دژی فەرەنسیەكان وەستان و توانیان بەسەریاندا زال ببن ، بریتانیەكانیش لەوكاتەدا كە لە عێراق و میسر رووبەرووی راپەرین بووبوونەوە و فەرەنسیەكانیش لەسوریا بۆیە لەم كاتەدا هاوپەیمانان بەتایبەتی بەریتانیا دژی كەمالیەكان هەلدا ئەوەبوو لە ٢٢ی حوزەیرانی ١٩٢٠هێزی یۆنانی لە ئەنادۆل و ترافیای هەندئ ناوچەیان داگیركرد، پەیوەندی كەمالی لە گەل سۆفیت و كوردو فەرەنسا و ئیتالیا زۆر باش بوو لەگەل فەرەنسا و ئیتالیا لەسەرەوە وای پێشان دەدا كەدژیانە بەلام ژێر بەژێر لایەنگری بوو شەری سەربەخۆیی توركیا لە نێوان ناسیۆنالیستەكان و توركەكان نزیك بونەوەی هاو پەیمانان یۆنان لەبەرەی رۆژ ئاوای فەرەنسا لە باشور لەگەل ئەوان بەریتانیاو ئیتالیا لە ئەستەمبۆل دوای ئەوەی هەندێك لە بەشی توركیان داگیركرد ئەنجومەنی نشتیمانی گەورە كۆماری توركیایان راگەیان دوو سەركەوتبن و دەولەتی مۆدێرنی توركی لەدایك بوو
پەیمانی لۆزان لەسالی ١٩٢٣ لە نێوان دەولەتی ژاپۆن یۆنان فەرەنساو بەریتانیاو توركیا و لە شاری لۆزانی سویسری واژوكرا سنوری دەولەتی توركیا دیاریكراو پێداچونەوە بە پەیمان سیڤەر داكرایەوە.
دوای سەربەخۆی كەمالیەكان هەندێك لە ئەندامانی پێیان وابو كە دەسەلات بگەرێتەوە بۆ سولتانی عوسمانی هاوپەیمانان وەفدێكی هاوبەش سولتان كەمالیەكان بروات بۆ بەستنی كۆنگرەی ئەرزەروم بەلام مستەفا كەمال دژی ئەم وەفدە وەستایەوە مستەفا كەمال رازی نەبوو وتی یەك وەفد بابجێ دوای حكومەتی ئەستەمبۆل هەلوەشایەوە دواتر یاسایەك دەرجوو ١٩٢٢ بریاری هەلوەشانەوەی سەلتەنەت درا حەبدولحەمیدی دووەم وەك خەلیفە داندرا كەتەنها دەسەلاتی ئاینی هەبوو لە ٣ ئاداری ١٩٢٢ بەدوایی سیستەمی خەلیفە هەلوەشایەوە بوە هۆی لەدایك بونی كۆماری توركیای حەلمانیەت
وەهەروەها بۆمان روون بۆوە كە
چونی مستەفا كەمال بۆ ئەنا دۆل وای كرد كە بناغەی دروست بونی دەولەتی توركیای كۆماری دابمەزرێ كۆنگرەی ئەرزڕۆم دەرفەتی بۆ كەمال ڕەخساند ئامادەكاری بكات لەڕووی سیاسی و چەكدارییەوە سەرەتایەكیشبوو بۆ پێداچونەوە بە پەیوەندییەكان
بەردەوامی دژایەتی بەریتانیەكان بۆ كەمالیەكان دەرفەتی بۆ هاوپەیمانان ڕەخساند كە پەیمانی سیڤەر بێتە ئاراوە.
داگیركردنی چەند ناوچەیەكی ئەو وڵاتە لەلایەن هاوپەیمانانەوە لە دوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە بووە هۆی دامەزراندنی بزووتنەوەی نەتەوەیی توركیا بە سەرۆكایەتی مستەفا كەمال.