محەمەد عەبدولڵا رەسول
قوتابی بەشی زانستە كۆمەڵایەتییەكانی فاكەڵتی پەروەردەی زانكۆی سۆران
لە ساڵی 1907 بناغەی دەوڵەتی تورك هەڵتەكابوو. ژمارەیەكی توركی مەئاب (لایەنگری رۆژئاوا) كە خۆیان ناو نابوو توركانی گەنج و پەنا بەری ئەورووپا بوون، داوای یارمەتیان لە ئەرمەنی، كورد، یۆنانی و مەقدوونیایی كرد كە پێكەوە بۆ سەرەوبنكردنی دام و دەزگای سەركوتكەری سوڵتان عبدولحەمید رێك بكەون و ڕێژیمێكی مەشرووتەی سێ پایەی ، یەكسانی ، برایەتی، ئازادی دابمەزرێنن.
لە كۆنگرەی مێژووییی پاریس لە ساڵی 1907دا ، پەیمانێك لە نێوانتوركانی گەنج و بەرێوبەرانی نەتەوەی ژێر دەستەكانی توركیا بۆ بە دیهێنانی ئەو ئامانجە بەرزانەی توركانی گەنج ڕایان گەیاندبوو،بەسترا.قیامی ساڵۆنیكا لە جولای 1908دا حەمید ناچار كرا،بەرهەمی تێكۆشانی هاوبەشی نوێنەرانی گەلە جیاوازەكانی توركیا بوو كە لە پەیمانی پاریسدا كۆ بووبوونەوە.لە 24ی جولای 1908دا حەمید ناچاركرا، سیستەمی حكومەتی یاسایی مەشرووتە رابگەیەنێ و لەوێوە هەوساری دەسەڵات كەوتە دەستی توركانی گەنج.
بەڵام توركانی گەنج ، هێشتا بەتەواوی سەقامگیر نەبووبوون كە بەبێ شەرمییەوە دەروەستی و گفت و بەڵێنەكانی پەیمانی پاریسیان لە بیر خۆ بردەوە. ئەوان زۆر زوو روونیان كردەوە كە باوەڕیان بەسودمەندبوونی سیاسەتی پانئیسلامی حەمید نییە- هەرچەندە ئامادەبوون لە بیروڕای گشتیی جیهان ئیسلام بەقازانجی توركیا سوود وەربگرن-بنەمای سیاسەتی ئەوان دەرهەق بەغەیرە توركەكانی عوسمانیزاسیون یا بە تورككردن غەیرە توركەكان بوو. ئەوان ئەم سیاسەتەیان بەتواندنەوە ئەگەر دەستی دابایە، یا بەلەناوبردن، ئەگەر ناچار بوونایە بەرێوە دەبرد.
لە ساڵی 1908ەوە تا 1914 ئەم سیاسەتەیان بەرێوە برد. دەرهەق بەموسڵمانی كورد سیاسەتی تواندنەوەیان رەچاو كرد و بەرانبەر بە ئەرمەنی سیاسەتی خاشەبڕكردن و لەناوبردن . بەڵام كارەكە بە مەیلی ئەوان بە ئاسانی و توندی نەدەچووە پێش. لەبەر ئەوە چوون دە شەڕی جێهانییەوە، زۆرتر بەمەبەستی بە تورككردنی وڵات یا خاشەبڕكردنی كورد، ئەرمەنی و یۆنانی.
ئەم سیاسەتە یەكەم هەنگاو بوو كە بەرەو پانتوورانیسم هەڵدەگیرا. پێلانەكەیان ئەوە بوو ، گرفت و ئاستەنگی رەگەزی لەناو چوارچێوەی توركیادا نەهێڵن، پاشان بەرەو سنوورەكانی دەرەوەی توركیا پەل باوێژن و لەگەڵ توركی ئیران و ئازەربایجانی رووسیا دەست بدەنە دەست یەكتر و ئەوجار ناوچەكانی دەوروبەر دەریای خەزەر هەرەشەی داگێركاری لەسەر بوو.
