ئاری عەزیز عومەر
بەشی زانستە کۆمەڵایەتییەکان
قۆناغی سێیەم
گروپ(A)
کە لە ٢٤ی تەمموزی ١٩٢٣ لە نێوان دەوڵەتانی (بەریتانیا و فەرەنسا و ژاپۆن و یۆنان و ڕۆمانیا و سربیا و كرواتیاسلوانیا و توركیا) لە شاری لۆزانی سویسرا واژۆکرا، سنووری دەوڵەتی توركیای نوێ دیارییکرا و پێداچوونەوە بە پەیمانی سیڤەردا کرا، کە مافی چارەی خۆنووسینی بۆ کورد دەستبەرکردبوو، بەڵام بەهۆى ئەوەى کورد نەیتوانى ببێتە خاوەنى هێز و بە یەکگرتوویى مامەڵە بکات و سوود لە پەیمانی سیڤەر وەربگرێت، فشارەکانى تورکە کەمالییەکان سەریگرت و لە پەیماننامەى لۆزاندا خەونەکانی کورد لەگۆڕنران. لۆزان لەدوو خولدا كاری لەسەر ئەكرا كە هەر خولەو چەند رۆژێكی خایاند، خولی یەكەمی لەبەرواری بیستی تشرینی دووەمی 1922ی زاینی دەستی پێكرد و لە 31ی كانوونی دووەمی 1923ی زاینی كۆتایی بەكارەكانی هێنا، خولی دووەم لە 23ی نیسانی 1923ی زاینی دەستی پێكرد لە 24ی تەموزی هەمان ساڵ كۆتایی هات، یەكێكیش بوو لەو رێكەوتننامانەی زۆرترین قسەی لەسەر كرا، چونكە بەرژەوەندی چەندی دەوڵەت و هێزی جیهانی خستبووە ژێر پرسیارەوە. سەرکردە بەشداربوەکان-عیسمەت ئینۆنۆ (دەولەتی تورکیا) -لۆرد کورزون (بەریتانیا)-ئەلیفتهیرۆس ڤێنیزێلۆس(یۆنان) چاودێرەکان جۆزەف گروو، نوینەری ئەمریکا لە سویسرا.
بۆ به‌ستنی ئه‌م په‌یمان نامه‌یه چه‌ند هۆكارێكی گرنگ هه‌بوون وه‌كو پێداچوونەوە بوو بەماددە و بڕگەكانی پەیمانی سیڤەر كە لە10ی ئابی 1920دا لەنێوان وڵاتانی سەركەوتووی جەنگی جیهانی یەكەم واژۆ كرابوو، پێداچوونەوە بەسنووری دەوڵەتی عوسمانی ئەو دەوڵەتەی كە لەجەنگی جیهانی یەكەمدا شكستی خوارد و ناوچەكانی بووبوونە جێگای چاوتێبڕینی وڵاتانی سەركەوتوو لەجەنگدا، سەركەوتنی دەوڵەتی نوێی توركیا كە لەسەر دەستی ئەتاتورك ئەو مانایەی وەرگرت كە لێرە بەدوا كۆماری توركیا بەهیچ جۆرێك دەوڵەتی عوسمانی نییە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا باشترین دەوڵەتە شوێنی دەوڵەتی عوسمانی بگرێتەوە، وڵاتانی سەركەوتووی جەنگەكان لەبەرچاو بگرێت.
هۆكارێكی دیكه ئاوەڕدانەوە لەو گەل و هێزانەی كە لەپەیمانی سیڤەردا رەچاوی مافەكانیان كرابوو، بەڵام دوای ئەو پەیمانە دژایەتی بەرژەوەندی وڵاتانی سەركەوتووی جەنگیان كرد. هه‌روه‌ها چارەسەركردنی كێشەی ویلایەتی موسڵ لەنێوان دەوڵەتی توركیای نوێ و دەوڵەتی عێراق و حكومەتی بەریتانیا، ئەم رێكەوتننامەیە بۆ قسەكردنی چەندین هێزولایەن بەسترا پەیماننامەی لۆزان زیاتر سوودی بۆ ئه‌م ولاتانه هه‌بوو سەرەتا بۆ تورکیا سوودی هەبوو. چونکە گشت ئەو مافە تایبەتانەی هاووڵاتیان درابوو بە بیانییەکان هەڵگیران کە یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکان بۆ ئەمە رووخانی دەوڵەتی عوسمانی بوو هاوکات تورکیا بە یارمەتی پەیماننامەی لۆزان گەیشتووەتە بە بەشێکی زۆری سنوورەکانی ئێستای وڵاتی تورکیا کە بەر لە هێرشی ئینگلیزەکان پارێزگای موسڵی ئێستاشی لەخۆدەگرت. لە نێو ئەم سنوورانەدا یەک دەوڵەت و یەک نەتەوە و یەک کلتور بوونی هەیە. ئەو دەوڵەتانەی کە پەیماننامەی لۆزان-یان واژۆ کردووە، ڕاستی دەوڵەتی حکوومەتی مەرکەزییان قبوڵ کردووە. یەکێک لە گرنگترین سوودەکانیش ئەمەیە. ئەو بەندانەی تایبەت بوون بە کوردماددەكانی سی و حەوت بۆ چل وپێنج تایبەت بوون بەمافی كەمینەكان لەچوارچێوەی دەوڵەتی عوسمانیدا لەنێوئەوانیشدا گرنگترینی ئەو مادانە تایەبەت بوون بە كورد. مادەی سی و حەوت: حكومەتی توركیا مافی دەركردنی هەر بڕیارێكی هەیە كە نەگونجا لەگەڵ بڕیار وبەرژەوەندییەكانیدا، مادەی سی و هەشت حكومەتی توركیا بەڵێن بەدانیشتوانی توركیا ئەدات كە بەرگری له‌ماف وسامان و سەربەستیان بكات ئەوەش بەبێ جیاوازی زمان و رەگەز و ئاین.ماددەی سی و نۆ: حكومەتی توركیا هیچ كۆستێك ناخاتە بەردەم كەس كە لەژێر چاودێری توركیادان و هەروەها ئازادنبەزمانی خۆیان رۆژنامەگەری و بازرگانی و خودا پەرستی و هەموو چالاكی سیاسی خۆیان بكه‌ن.
ئه‌م په‌یمان نامه چه‌ند دەرئەنجامێكی هه‌بوو كه لەنوێترین لێكۆڵینەوە مێژووییەكان دەركەتووە، پەیمانی لۆزان 1923، بكوژی پەیماننامەی سایكس-پیكۆ 1916، و پەیماننامەی سیڤەر 1920 بوو، كە یەكەم بەرهەمی پەیماننامەی لۆزان كوشتنی خەونی دەوڵەتی كوردی بوو، كە پەیماننامەی سیڤەر لە سێ ماددە بەنێوبانگەكەی لە سەر 20% خاكی كوردستانی گەورەی نەخشاندبووی. هه‌روه‌ها لە پەیماننامەی لۆزان دەڕوانین دەبینین هەموو ئەو کوشت و کوشتارو قڕکردنەی بەرۆکی گەلەکەمانی گرتۆتەوە، دابەشکردنی کوردستان بەسەر هەریەک لە تورکیاو عێراق و ئێران و سوریاو بێ بەشکردنی کورد لە هەموو مافەکانی بێ ئیرادەکردنی کوردو ئەنفال کردن و جینۆسایدو کیمیابارانکردن و ڕاگوێزان و تعریب تەتریک و تەفریس کردنی ڕۆڵەکانی گەلی کورد دەرهاویشتەی پەیماننامەی لۆزانە کە هێزە. سەرکەوتنی دەوڵەتی نوێی تورکیا کە لەسەر دەستی ئەتاتورک ئەو مانایەی وەرگرت کە لێرە بەدوا کۆماری تورکیا بەھیچ جۆرێک دەوڵەتی عوسمانی نیە. له كۆتاییدا بەغیابی کورد ویڵایەتی موسل خرایە سەر عێراق بەپێی ڕێکەوتنی نێوان تورکیا و بەریتانیا وعێراق.
