سارا رەحیم
قوتابی زانكۆی سۆران فاكەلەتی ئاداب بەشی مێژوو قۆناغی سێیەم
گرنگە بزانینن بیری فاشیزم چۆن دروست بووە؟ هۆكاری دروست بوونەكەی چی بووە؟ ئامانج و ئایدۆلۆژیایان چییە؟ چۆن كار دەكەن؟ هەموو ئەم پرسیارانە گرنگن بۆ ئەوەی تێ بگەین شارەزایەكی وامان لە مەڕ ئەم بیرە نەگریسەوە هەبێت، هەروەك چۆن بیری كۆمۆنیزم و دیموكراسی و لیبراڵی هەموویان لە دایكی ئەوروپین لە هەمان كاتدا بیری فاشیزم دایكێكی ئەوروپی هەیە، ئەمە مەبەستمان ئەوە نییە كە فاشیزم لە چەقی ئەوڕوپا سەری هەڵداوە بەڵكو لە رۆژهەڵات و ئاسیا و ئەفریقا و ئەمریكای لاتینی بوونێكی گەورەیان هەیە، لە زۆر رووە فاشیستەكانی دنیا لە یەك دەچن لە هەڵسوكەوتیان بەرامبەر بە كۆمەڵگەو دەوروبەر چۆنیەتی كاركردنیان.
فاشیزم ئایدۆلۆژیایەكی سیاسییە كە لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە لە جیهاندا بوونی هەیە. فاشیزم بە پاوانخوازی و ناسیۆنالیزمی توندڕەو دەناسرێتەوە، كە هەوڵی دامەزراندنی سەركردەیەكی بەهێز و بەهێز و دەوڵەتێكی مەركەزی دەدات. لە دەوڵەتی فاشیستیدا سەركردە، یان “فۆهرەر”، دەسەڵاتی ڕەها و كۆنترۆڵی بەسەر هەموو لایەنەكانی كۆمەڵگەدا هەیە، بە ئابووری و سیاسەت و كولتووریشەوە. هەروەها فاشیزم جەخت لەسەر دڵسۆزی بۆ دەوڵەت دەكاتەوە، و بەكارهێنانی توندوتیژی و هێز بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی. فاشیزم بە درێژایی مێژوو لەلایەن زۆرێك لە ڕژێمەكانەوە بەكارهاتووە و تا ئەمڕۆش لە زۆر شوێنی جیهاندا هەیە.
زۆرجار فاشیزم پەیوەستە بە ڕژێمی نازی لە ئەڵمانیاوە كە لەلایەن ئەدۆلف هیتلەر و پارتی كرێكارانی ئەڵمانی سۆسیالیستی نەتەوەیی (NSDAP) سەركردایەتی دەكرا. ڕژێمی نازی هیتلەر بە میلیتاریزم و ڕەگەزپەرستی و دژە جوولەكەگەرایی تایبەتمەند بوو. هەوڵیدا “ڕەگەزێكی وەستا”ی ئارییەكان دروست بكات و هەموو ڕەگەزەكانی دیكە لەناوببات یان ژێردەستەیان بكات. هەروەها نازییەكان هەوڵیان دەدا خاكەكەیان فراوانتر بكەن، ئیمپراتۆریەتێك دروست بكەن كە زاڵ بێت بەسەر جیهاندا. هەروەها ڕێبەری فاشیستی ئیتاڵی بێنیتۆ مۆسۆلینی كاریگەر بوو لە پەرەپێدانی فاشیزمدا. ڕژێمی فاشیستی مۆسۆلینی بە ناسیۆنالیزمی توندڕەو و میلیتاریزم و دژە كۆمۆنیزم دەناسرایەوە. هەروەها مۆسۆلینی بانگەشە بۆ فراوانكردنی خاكەكانی ئیتالیا دەكات و هەوڵی دروستكردنی ئیمپراتۆریەتێكی نوێی ڕۆمانی دەدات.
فاشیزم ئایدۆلۆژیایەكی مەترسیدارە و بە درێژایی مێژوو ئازارێكی بێئەندازەی لێكەوتووەتەوە. بۆ چەوساندنەوە و گۆشەگیریكردنی خەڵكی هەموو ڕەگەز و ئایین و پاشخانێك بەكارهاتووە. بۆ پاساودانی توندوتیژی و شەڕیش بەكارهاتووە. فاشیزم بیرهێنانەوەی گرنگی دیموكراسی و مافی مرۆڤە، هەروەها پێویستی دژایەتیكردنی ئایدۆلۆژیای ستەمكار و پاوانخوازانە.
دیارە ئەم چەند دێرەی من زۆر كەم و كورتن بۆ ئەوەی لە جیهانی فاشیزم و سیاسەتەكەیان تێبگەین.ئەگەر بمانەوێت لەسەر فاشیزم و شارەزای تەواومان هەبێت ئەوە پێویستمان بە هەزاران دێرو سەدان كتێبی قەوارە گەورە دەبێ تاوانەكانی فاشیزم ئەوەندە زۆرن لە جیهاندا كە هیچ كاتێك بە نووسینی وتارێك تەواو نابێت ئاواتەخوازین رۆژێك جیهان لە بیری فاشیزم و رەگەزپەرستی رزگاری بێت و لە جیاتی فاشیزم ئاشتی و برایەتی جێگای بگرێتەوە، هیوادارم ئەو هەوڵە بچوكەی من توانیبێتی خوێنەر هۆشیاربكاتەوە شارەزایەكی كەم لە بارەی فاشیزمەوە پێ بدات.
