ن/ حلیمە عزیز حسن
باسی كۆمەڵی گەلان و چۆنییەتی پێكهاتنی ومەبەست و ئامانجەكانی باسێكی زۆر دوور و درێژە و لەم باسەدا بەكورتی ئاماژە بۆ چەند سەرچاوەیەك دەكەین كە باسی مافی میللەتانیان كردووە بەپێی بڕیارەكانی (نەتەوە یەكگرتووەكان) كە باسی كوردیشی دەبوایە بگرتایتەوە، دكتۆر عیسمەت شەریف وانلی لەسەرچاوە (١١٠)دا، لەو باسەی دەربارەی چواردە مادەكەی (ولسن)ی سەرۆككۆماری ئەمریكادا دەربارەی (كۆمەڵەی گەلان )وتویەتی:
( ولسنی سەرۆك كۆماری ئەمریكا پیاوێكی مافپەروەر بوو، یەكێك بوو لەوانەی بەشداری كردبوو لەداڕشتنی ڕێكخراوی كۆمەڵی گەلاندا و ولسن سێ نمونەی هێناوەتەوە بۆ جێبەجێكردنی، باسی (نەتەوەكان ومافی چارەنووسی گەلان كە لە بەشی پێنجەمدا لەباسی ئینتیداب _چاودێریكردن)دا باسی سێ وڵاتی غەیری توركی كردووە وسەربەخۆییان بدرێتێ پاش ئەوەی بۆماوەیەكی كەم لەژێر چاودێری كۆمەڵی گەلاندا دەبن كە ئەوسێ وڵاتە بریتین لە؛ ئەرمەنیا، كوردستان و ئارابیا كەمەبەست لەوڵاتە عەرەبەكانە)كە وتوویەتی؛ ئەمانەی سێیەم بریتین لەجزیرەی عەرەب، سوریا، فەلەستین، لوبنان، ئەردەن، عێراقی عەرەبی كە بە ئاشكرا وتویەتی عێڕاقی عەرەبی دیارە مەبەست لێی ناوچە عەرەبنشینەكانی عێڕاق بووە).
دكتۆر عیسمەت شەریف لەباسەكەیدا لەسەری دەڕوا ودەڵێت :ولسن لەونەخشە وپڕۆژەیەی بۆ دامەزراندنی كۆمەڵی گەلان ئامادەكردبوو ،بۆ كوردیش هەمان شتی باسكردبوو كەبریتی بوو لەداننان بە(سەربەخۆیی نیشتیمانیدا)، بەڵام لەبەرئەوەی بەشی ڕۆژهەڵاتی كوردستان(مەبەستی كورداتانی ئێرانە) بەشێك نەبووە لەدەوڵەتی عوسمانی بۆیە لەپڕۆژەكەی ولسندا باسنەكراوە،دكتۆر عیسمەت شەریف لەكۆتایی ئەوباسەیدا وتویەتی (لەدوای شەڕی دوهەمی جیهانی كە (نەتەوە یەكگرتوەكان )جێگەی (عصبە اڵامم)ی گرتەوە، لەمادەی دوویدا وتراوە ؛هاوشانی لەنێو گەلاندا هەبێت وپێویستە هەموو نەتەوەیەك مافی چارەنوسی خۆی هەبێت).
دەربارەی ڕۆلی ولسنی سەرۆك كۆماری ئەمریكا كە دكتۆر عیسمەت شریف باسیكردووە، دكتۆر كەمال مەزهەر لەكتێبەكەیدا (چەند لاپەڕەیەك لەمێژووی گەلی كورد)، وتویەتی؛((لەگەڵ تەواوبوونی شەڕی یەكەمی جیهانی، كۆمەلی گەلان (عصبە اڵامم)بوو بەدروشمێكی رەخساو ،بۆیە ساتێك كۆنگرەی ئاشتی لەڕۆژی (١٨/٩/١٩١٩)دا كرایەوە،بایەخی بەكۆمەڵەی گەلان ولە٢٥/٩دا جێبەجێكردنی پڕۆژەی (عصبە اڵامم)دا بەلێژنەیەكی باڵا(ئەوەی وەكو لەپێشدا باسكراوە دكتۆر عیسمەت ناویبردووە، بەسەرۆكایەتی ولسنی سەرۆكی ئەمریكاو دەوڵەتە سەركەوتووەكان هەریەكەیان دەیوسیت پڕۆگرامی كۆمەڵی گەلان بەشێوەیەك داڕێژرێ كەلەهەموو سەرێكەوە لەگەڵ ئامانج وبەرژەوەندیەكانی خۆیدا بگونجێت.
ئامانجە سەرەكییەكانی كۆمەڵەی گەلان بەپێی ئەوەیی لەبەڵێنەكەی دا هاتووە، پوخت دەبنەوە لە:
1- پێكهێنان‌و پاراستنی ئاشتی‌و ئاسایشی نێودەوڵەتی.
2- كاركردن بۆ پتەو كردنی هریكاری نێوان دەوڵەتان.
3- پەنابردن بۆ هێزلە چارەسەری كێشەو باسو خواسە نێودەوڵەتیەكاندا.
4- ڕێزگرتنی یاسا نێودەوڵەتیەكان‌و ئەو پەیمان‌و بەڵێنانەی كە لەپەیماننامە نێودەوڵەتیەكاندا هاتووە.
5- دامەزراندنی چەند پەیوەندیەكی پتە وو دۆستانە لەنێوان دەوڵەتە جیاجیاكاندا لەسەر بنەمای یەكسانی‌و دادپەروەری.
6- لە بەڵێنەكەدا مادەیەك هاتبوو كە پەیوەست بوو بەشێوەی كارگێڕی داگیرگە ئەڵمانیەكانی پێشوو لەگەڵ ئەو ناوچانەی كە ملكەچی دەوڵەتی عوسمانی بوون لەچوارچێوەی ئەوەدا كە ناسراوە بەنیزامی ئنتیداب كە تیایدا هاتووە:
گەلانی وڵاتانی لێسەنراو لەئیمپراتۆریەتی عوسمانی‌و ئەڵمانی پاش پێگەیشتنی سیاسیان نە گەشتنە پەیڕەوی دەسەڵات‌و سەربەخۆیی، بە ڵكو پێویستیان بەڕاوێژو یارمەتی دەوڵەتە گەورەو پێشكەوتوەكان بوو بۆ گەیشتن بەسەربەخۆیی تەواو.
دكتۆر كەمال لەسەری ئەروا وئەڵێت؛ پەیمانی ئاشتی ئەوكارانەی خۆی پێ تەواو نەكرا چونكە فریای تەواوكردنیان نەكەوت بۆیە كۆمەڵی گەلان لەساڵی ١٩٢٠ دادامەزرا وهەتا ساڵی ١٩٤٦ مایەوە (وەكو واتراوە كۆمەڵەی نەتەوە یەكگرتوەكان جێگای (عصبە اڵامم) گرتەوە.
وە یەكێتی سۆڤیەتیش بۆیە نەبوو بەئەندام لەكۆمەڵی گەلاندا چونكە ئەو ڕێكخراوەی بەلایەنگری ئاشتی نەدەژمارد،لەڕاستیدا زۆربەی بڕیارەكانی كۆمەڵی گەلان بۆ خواست ومەبەستەكانی ئەو دەوڵەتە زلهێزانە بووە كە لەو كۆمەڵەسا دەسەڵاتێكی زۆریان هەبووە وەكو حكومەتی بەریتانیای ئەوڕۆژانە.
لێرەوە دەمانەوێت ئاماژە بەوە بكەین كە كۆمەڵەی گەلان لەئەنجامی داوای چەندین بڕیارو ڕیكخراو‌و گەلدا پێكهات بۆدامەزراندنی دەستەیەكی نێودەوڵەتی كە رۆڵی سیاسی ببینێت لەرێكخستنی پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكان‌و ئەو گرفتانەی دێنە ڕێی وەك پاراستنی ئاشتی جیهانی وپەنابردن بۆ جەنگ وەك پێناوێك كە ئەو گرفت‌و ناكۆكیانە چارەسەر بكات.
كۆمەڵەكە لەسەر جەنگێكی وێرانكەر دامەزرا، جا دەوڵەتە سەركەوتووەكان ویستیان بەهێشتنەوەی دەسەڵاتیان بەسەر دەوڵەتانی ژێردەستیان بەداڕشتنی یاسایەكی نوێ قەرەبوی زیانەكانیان بكەنەوە كە ئەو یاسایە كۆبوونەوەی نێودەوڵەتی دانی پێدا بنێت، شیاوی باسە بیرۆكەی دامەزراندنی ڕێكخراوێی نێودەوڵەتی لەبەندەكانی وێڵسنەوە هات.
