پەیمانی وەستاندنی شەڕ كە بە پەیمانی (مۆدراس) ناسراوە

ن/ بێخاڵ ڕەسول عەلی

دەوڵەتی عوسمانی بەر لەساڵی ١٩١٤ توشی داڕزاوی و تەنگ و چەڵەمەیەكی زۆر گران بوو، بەهیچ شێوەیەك چارەسەی ئەم بارودۆخە ئاڵۆزەی پێنەدەكرا كە بە (پیاوە نەخۆشەكە) ناوبانگی بڵاو ببۆوە، تاقمی (ژوون تورك) كە نەخشە كێشی هاوكاریكردنی دەوڵەتی عوسمانی بوون لەگەڵ ئەڵمانەكاندا و دوای ئەم شكاندنەی بەسەر توركدا هات، ژوون توركەكان هەر یەكەیان بەشێوەیەك خۆیان دوورخستەوە لە ئەركی ئەو بارگرانییەی بەسەر وڵاتدا هاتبوو، سوپاكانی وڵاتە هاوپەیمانەكان ڕژانە ناو خاكی توركیاوە و پاشماوەی خەلافەتی عوسمانیان ناچار كرد پەیمانی (مودراس) مۆر بكات و بەریتانیا، فەرەنسا و ئیتاڵیا هەریەكەیان دەستی بەسەر ناوچەیەكی توركیادا گرت بە ئەستەمبۆلی پایتەختەوە، دەربارەی پەیمانی مۆدراس (ڕیچارد ڕالینسۆن) لەلاپەڕە ١٩ی كتێبەكەیدا باسی مەرجەكانی ئەم پەیمانەی كردووە كە لە(٣٠/١٠/١٩١٨)دا مۆركرابوو كەبریتی بوون لە:
١- نەهێشتنی دەسەڵاتی مەركەزی لەئەستەمبۆڵدا بەسەر شوێنەكانی ترەوە.
٢- هەڵوەشاندنەوەی هێزی سوپاكانی عوسمانی.
٣- ئەو شوێنانەی لەئەفریقادا بەر لەشەڕ لەژێر دەسەڵاتی عوسمانیدا بوون هەمووی دەخرێتە ژێر سایە و دەسەڵاتی دەوڵەتە هاوپەیمانەكانەوە.
٤- سەربەستی هاتووچۆكردن وتێپەڕبوون بەناو تەنگە ئاوەكاندا، و بەكارهێنان لەلایەن هاوپەیمانەكانەوە.
٥- دانی دەسەڵاتێكی تەواو بەسوپا و هێزەكانی هاوپەیمانەكان لەهەر شوێن وناوچەیەكدا كە بە پێویست بزاندرێت بۆ دابینكردنی ئاسایش لەجیاتی هێزەكانی تورك (ئەوەی شایانی باسە دەربارەی هەڵویست بەرامبەر بەكوردستان ومافی كورد).

كورد لە دیكۆمێنتێكی وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیادا لەرۆژی ٦/٣/١٩٢٠ باسی تلگرافێكی شەخسی و نهینی كراو كە لەهەمان رۆژدا كە لە وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیاوە نێردراوە بۆ ( ئەدمیرال روبیك) كە لە ئیستەمبۆڵ بووە لەوتلگرافەدا وتراوە.
تەلگرافی ژمارە /١٦٩ تا لەڕۆژی ٢٧/٢/١٩٢٠دا، هیچ باس و پێشنیارێك نەخراوەتە بەردەمی كۆنفرانسی ئاشتی دەربارەی ئەوەی كوردستان لەژێر حیمایەتی فەرەنسا وئینتگلتەرا بێت وباسی دواڕۆژی كوردستانیش نەكراوە.
(بیر لەوە كرابۆوە كوردستان لەتوركیا جیا بكرێتەوە و سەربەخۆ بێت و بپارێزرێت، بەڵام بەجێهێنانی ئەوە هێشتا نەخراوەتە بەرچاوە و نەخراوەتە كار، ئەم تەلگرافەشت بۆیە بۆ دەنێرم بۆ ئەوەی ئەو پڕوپاگەندانە بەدرۆبخرێتەوە كە لەم ڕوەوە بڵاودەكرێنەوە).

بێگومان دەوڵەتە هاوپەیمانەكان لەمێژبوو مرخیان لەوڵاتی عوسمانی خۆشكردبوو، هەریەكەیان ئەگەر بۆی بكرایە هەموو میراتەكەی عوسمانی بۆ خۆی دەبرد و بێجگە لە ڕوسیای قەیسەری كە ببوو بەسۆڤیەت و وازی لەوبەشە هێنابوو كەپەیمانی (سایكس بیكۆ) بۆی تەرخانكرد بوو، ئەوانیتر وەكو بەریتانیا وفەرەنسا وئیتاڵیا هەریەكەیان بەشێوەیەك هەڵپەی دەكرد، لەوانە بەریتانیا لەهەموویان زۆرتر توانیبووی مەبەستەكانی خۆی بهێنێتەدی.
دەربارەی هەڵپەی ئەو دەوڵەتانە (Patrick Kimross) لەلاپەڕە١٣٩ی كتێبەكەیدا، باسی چۆنییەتی دابەشكردنی بەشەمیراتی عوسمانی كردووە كەوتوویەتی 🙁 لە دوای تەواوبوونی شەڕ، حكومەتی بەریتانیا لەبەردەمی چوار شتی قبوڵكراودا وەستابوو:
یەكەم: ئەو بەشەی كە بۆ ڕوسیای قەیسەری دانرابوو بەپێی پەیمانی سایكس بیكۆ،دوای ئەوەی سۆڤیەت جێی روسیای قەیسەری گرتەوە وسۆڤیەت وازی لەو بەشە هێنا ئیتر پێوسیت بەوە نەما باسی ئەو بەشە بكرێت.
دووەم: بەپێی پەیمانی سایكس بیكۆ دەبوایە بەشی زۆری وڵاتانی عەرەب لەنێوان بەریتانیا وفەرەنسادا دابەش بكرێت وبەپێی ئەوە میسۆپۆتامیا بۆ بەریتانیا وسوریا وناوچەی كیلیكیا بۆ فەرەنسا دەبوو.
سێیەم وچوارەم:ناوچەی (ئەدالیا)هەتا دەگاتە (كیلیكیا)بۆ ئیتاڵیا دەبێت لەگەڵ دورگەكانی (دودیكانیز) ومەڵبەندی (ئەزمیر) لەگەڵ زەوی وزارەكانی دەورووبەری.
بەمجۆرە لەدرێژەی باسەكەماندا دەمانەوێت بڵێین ئەوەی بۆ توركیا دەمایەوە بریتی دەبوو لەچەند ناوچەیەكی كەم لە (ئەناتۆلیا)وەچەند ڕێبازێك كە دەیگەیانەسەر دەریای ڕەش ودەریای ئیجە،بەڵام لەهەمووی گرنگتر ئەو چاوتێبڕینەی یۆنان بوو كەبەتەمابوو دوای شەڕ دەستگیربێت وئەوەبوو لەسەرەتای ساڵی ١٩١٥دا(سێر ئەدوارد گرای) گەلێك ئیمتیازاتی دەستیشانكردبوو كەبدرێت بەیۆنان وسەرۆك وەزیرانی یۆنان(ڤنزولوس)ئەوەی پەسەندكردبوو كەئەمەش بەتەمای دروستبوونی یۆنانێكی گەورەبوو كەهەموو ناوچەكانی (Heilenism )بگرێتەوە،لەدواییشدا ڤنزیلوس لە(لوید جۆرج)نزیكبووەوە بەهیوای ئەوەی دەست بەسەر هەموو كەنارەكانی دەریای ئیجەدا بگرێت، لەكاتێكدا بڕیار وابوو ئەوبەشە بكرێت بەئیتاڵیا.
ساتێك شەڕ بڕایەوە، دوای دوومانگ پاش كۆنفڕانسی پاریش، ڤنزیلۆس ئەو داخوازیانەی خستە بەرچاوی ئەنجومەنی باڵا لەپاریس، لای (لوید جۆرج) ئەو داخوازیەی ڤنزیلۆس شتێكی ڕەوابوو وەبەسودیش بوو چونكە بەمە یۆنانیەكان دەیانتوانی كارێكی وابكەن لەناوخاكی توركیادا ڕێگەیەكی باش ولەبار دابین بكرێت و بپارێزرێت بۆ هاتووچۆكردنی ڕێگەی هندستان و(لۆرد كرزن)یش لایەنگری ئەم بۆچوونە بوو.