تریسكە قادر حەمەدئەمین
قۆناغی دووەمی بەشی زانستە كۆمەڵایەتییەكانی فاكەڵتی پەروەردەی زانكۆی سۆران
هاڕون ڕەشید میری بڕوداران كوڕی ئەلمەهدی، ئەبوجەعفەری قوڕیشی هاشمی، دایكی ناوی (ئەلخەیزەران) بەس ئەو كوڕەی هەبووە لەپاش مردنی (ئیهادی)ی برای، لەسەر راسپاردەی (ئەلمەهدی) باوكی بەیعەتی پێدرا بۆ خەلافەت لەمانگی (رەبیعی یەكەم ) ساڵی ١٧٠ك /مانگی ئەیلوولی ساڵی ٧٨٦ز هەر لەمنداڵیەوە نیشانەی زیرەكی لەسەر دەركەوتووە، كاتێك بوو بە گەنج باوكی ویستوویەتی راستەوخۆ بیكات بە خەلیفە (ئەلخەیزەران) هانیدا ئەوكارەبكات، چونكە هاڕوونی لە ئەلهادی زیاتر خۆش دەویست هاڕون ڕەشید یەكێك بوو لە بەناوبانگترین خەلیفەكانی دەوڵەتی عەباسی، بۆ ماوەی (٢٣)ساڵ فەرمانڕەوایی كردووە.
بغداد لەسەردەمی ئەودا گەیشتووەتە بەرزترین پلەی گەشەسەندن و ئاوەدانی و مەڵبەندی زانست و زانیاریی. كەسایەتی هاڕون ڕەشید بووە هێمای سەردەمی عەباسی. ژیانی ئەم خەلیفە تێكەڵ بووە بەمێژووی خەیاڵ كۆمەڵی ئاكاریی زۆر لەیەك جیاوازی هەبوو، كەوا كەمجار لەیەك كەسدا كۆدەبێتەوە پیاوێكی دیندار و دنیایی بوو بۆ نموونە یەكەم خەلیفە بوو بە پێی حەجی ماڵی خودای كردووە ڕۆژانە (١٠٠) ڕكاعات نوێژی دەكرد و هەشت جار حەجی ماڵی خودای كردووە و هەشت غەزا وشەڕی لەگەڵ بێ باوەڕان كردووە، زۆر بایەخی بەكاروباری هاووڵاتییان داوە، خۆی نەناس دەكرد لەبازاڕەكاندا دەگەڕا لەكۆڕەكاندا بەشدار دەبوو كە توڕەدەبوو بەخراپی تۆڵەی ئەسەند، كە دڵیشی نەرم بوایە دەگریا بەزەییەكی بێ وێنە و هەست و سۆزێكی گەورەی نیشان دەدا. حەزی لەشعر و ئەدەب و دین دەكرد و شاعێران و گۆرانی بێژان و ئەدیبمەندان و فەقێكانی لەخۆی نزیك دەكردەوە رێزی لێدەگرتن، هانی وەرگێڕانی دەدا بۆ زمانی عەڕەبی خاوەن توانایەكی شیعری و ئەدەبی بوو، لە حەزی مشتومڕی ئاینی نەبوو لە دانیشتنەكانی شەوانەی ناسراو بوو بە توێژی ئاست بەرز.
سەردەمی ئەو بە سەردەمی پارە زۆری و ڕۆچونە ناو شارستانیەت بوو، بەهۆی هەبوونی داهات و پارەی زۆری پێشكەوتنی زانستی و فەلسەفە سەردەمی هاڕوون بە سەردەمی زێڕین لە دەوڵەتی عەباسیدا ناودەبرێ، چونكە گەیشتە ئاستێك هیچ سەردەمێكی تر پێ نەگەیشتوە، بووە ناوەندی بازرگانی جیهان لەگەڵ ئەواشدا ناوی ئەم خەلیفەیە زۆر بڵاوبووەتەوە لە وڵاتانی ئەوروپا، بەهۆی ئەو پەیوەندیەی هەیبووە لەگەڵ پاشای فەڕەنسا (فرجەی) ئەوكات.
گرینگترین رووداوەكانی ژیانی هارون رەشید
1-پشت بەستن بە بنەماڵەی بەرمەكییەكان چونكە ئەوان بەتایبەتی یعیی كوری خالیدی بەرمەكی هاوكاری كرد بۆ دانیشتن لە كورسی خەلافەت هەر بۆیەش پاش دەست بەكاربوونی وەكو خەلیفە بە یعیی وت «يا أنت أجلستني هذا المجلس ببركة رأيك و حسن تدبيرك وقد ملدتك أمر الرعية و أخرجتة من عنقي اليك فاحكم بما تري واستحمل من شلئت واسقط من رأيت ماني غيرناظر في شي‌و» بۆیە كرایە بەرپرسی هەموو فەرمانگەكانی خەلافەت هاڕون ڕەشید برای شیری بوو لەگەڵ فچلی یعیی، چونكە هاڕون شیری دایكی فچلی خواردووە وە فچلیش شیری دایكی هاڕوونی خواردووە لەبەڕێوەبردنی دەوڵەت پشتی بەوبنەماڵەیە بەستوە
٢- گرینگی دان بە خوڕاسان بەتایبەتی ئەو والی كە ستەمیان لە خەڵكەكەی دەكرد وەك عبدالجبار كوری عەبدالڕەحمان وە مسیب كوری زوهر بۆیە خەلیفە زۆر گرینگی بە خوڕاسان دەدا هەر كارتێك هەستی كردبا والیەك ستەم لە خەڵكی خوڕاسان دەكرد لای دەبرد وە یەكێكی تری لە شوێن دادەنا.
٣- دروست بوونی دەوڵەتی ئەدارسەبە سەركردایەتی ئیدریسی كوڕی عەبدولڵا علوی، لە ساڵی ١٧٢ كۆچی لە مەغریب و مەراكیش خەلیفە هاڕوون نەیتوانی كۆتایی بە دەسەڵاتی ئەم دەوڵەتە بهێنیت.
٤- پەیوەندی ڕەشید و بێزەنتیەكان خەلیفە رەشید گرنگی بە سنوری دەوڵەتی ئیسلام دا بۆیە سنوری دەوڵەتی ئیسلام لە هەرێمی جەزیرە لەخودی هەرێمەكەی جیاكردەوە، یەكەیەكی تایبەتی بۆ دانا بەناوی (العواصم) كردیە شوێنێلی سەربازی بنكە سەرەكیەكەی شاری منبج بوو، بۆ پاراستنی سنووری دەوڵەت لە ڕۆمەكان.
5- خەلیفە پەیوەندی بازرگانی هەبوو لەگەڵ چین و هیند بۆیە یەكێك لا پاشاكانی هیند سەردانی خەلیفەی كردوو دیاری بۆ هێناوە وەكو شمشێر و سەگی سخوری و جل و بەرگ.
٦- خەلیفە گرنگی بە كاروباری كارگێری وڵاتەكەی داوە بۆ نموونە پۆستی (قاضي القضات) بۆ دادپەروەری نێوان خەڵك بۆ پاراستنی ماڵی خەڵك وە باجی ساڵانەی كەم كردوە زۆر ڕوباری دروست كرد بۆ كشتوكاڵ كردن.
