شەیما محەمەد ئەمین
قۆناغی چوارەمی بەشی مێژوو
شاری كەركوك دەكەوێتە باشوری كوردستان و باكوری عێراق، بەپێی بەرزایەكانی دەوروبەری لە باكورەوە زنجیرە بەرزاییەكانی (كانی دۆمەلان) بەسەر شاری كەركوك و ناوچەكەدا دەڕوانێت، بەوەش دەكەوێتە دەشتە فروانەكانئ رۆژئاوای زنجیرە چیاكانی زاگرۆس كە لە باشوری رۆژئاواوە بە زنجیرەی بەرزاییەكانئ حەمرین كۆتایی دێت و وەك سنورێكی سروشتی ناوچەیەكە بانی كەركوك بە ناوچەی گواستنەوەی نێوان دەشتی لێیە، تا بەرەو باشوری رۆژ ئاوا بڕۆین ڕادەی بەرزی و نزمی كەم دەبێتەوە كە لەسەر ئاستی دەریاوە لە نێوان ٢٠٠-١٠٠٠م دایە، بەوەش كرداری داڕوخان و نیشتن كەمتر دەبێتەوە، بەمەش بارستایی خاك زیاد دەكات، دەشتەكانی فراوانتر دەبێتەوە ئەوەش بۆتە هۆی ئەوەی ئەم ناوچەیە بۆ كوشتوكاڵ و ئاودێری دەستبدات وەك چاندنی گەنم و جۆ و كونجی. ژمارەی دانیشتووانی شاری كەركووك لە ساڵی ١٩٤٧ (٦٩٥٢٦) كەس بووە:
موسڵمان (٥٨٦٥٤) بووە.كرستیان (٦٧١٥) بووە.جوولەكە (٢٨٧٣) بووە.(٦٠) كەسیش سەر بە ئایینەكانی دیكە بوونە. ژمارەی دانیشتووانی خەڵكی شاری كەركووك لە ساڵی (١٩٥٧) بەم جۆرە بووە، كورد (١٧٨٠٠٠) بووە، عەرەب (٤٨٠٠٠) بووە. توركمان (٤٣٠٠٠) بووە. ئاشووری و كلدان (١٠٠٠٠) بووە.
لە ھەمان ساڵی (١٩٥٧)دا ژمارەی كرێكار و كاربەدەستانی كورد لە كۆمپانیای نەوتی كەركووكدا لە سەدا (٨٠٪) بووە، بەڵام سەرژمێری كردنی كرێكاری كورد لە ساڵی (٢٠٠٣)دا لە سەدا بیست (٢٠٪) بووە. ئەمە بەڵگەی ئەوپەڕی شۆڤێنیستی بەعس و دەوڵەتی عێراق دەر دەخات كە چۆن ساڵ لەدوای ساڵ كوردیان نان بڕاو و دەربەدەر كردووە.
هۆكاری دروستبونی تەنگەژەكە:
هۆكاری ئابوری:
١- بوونی سەرچاوەی نەوتی یەكجار زۆر لەم شارەدا كە پێویستی زۆر ولات بۆ نەوت جێبەجێ دەكات، بەتایبەتی نەوتی بەبەگۆڕگۆڕ كە سەرچاوەیەكی بێ سنوری یەدەگی نەوتی هەیە، وڵاتانی جیهان كێبركێ بەدەستهێنانی مافی دەرهێنانی نەوتیان دەكرد.
٢- خاكەكەی بۆ كشتوكاڵ باش بووە لە مێژووی گوندی چەرمۆ بۆ نێوان ٦-٧ هەزار ساڵ پ.ز دەگەرێتەوە لەو سەردەمەدا مرۆڤ بە چاندنی گەنم و جۆ خەریك بووە.
٣- ناوچەیەكی گرینگی ئاژەلداری بووە، ئاژەلیان بەخێو كردووە.
هۆكاری جوگرافیا:
١- ناوچەكە بە هێلی جیاكەرەوە لە نێوان دەولەتی عێراق و هەرێمی كوردستاب دادەنرێ لە هێلی ٣٦.
٢- لە سەردەمی عوسمانیشدا ڕێگایەكی گرینگ و پڕبایەخی بازرگانی و هاتوچۆی نێوان دەولەتی عوسمانی و ئێرانی بووە.
هۆكاری ئایینی و نەتەوەیی:
١- لە ڕووی ئایینی و مەزهەبیشەوە دابەشبوونی دیكە هەیە، چونكە كەركوك لە نێوان ئیسلام (سونە و شیعە) و مەسیحی و كاكەییدا دەبەشبوونە.
٢- چەند نەتەوە و مەزهەبی تێدابوون، كورد و تورك و عەرەب و ئاشورئ لە كەركوك دەژیان.
هۆكاری سیاسی: كەركوك بەردەوام شوێنی ململانێ و ناكۆكی بوو، بۆنموونە شۆرشی ١٦ئۆكتۆبەر ختانەتێكی نیشتمانی بوو لە باشووری كوردستان، كاریگەری هەبووە بەسەر كەركوك و هەروەها ململانێی نێوان سەفەوییەكان و عوسمانییەكان و مەغۆلەكان دابوو و دابەشكردنی خاكی كەركوك وڵاتانی لە نێوان خۆیان بە تایبەتی رێكەوتننامەی سایكس-بیكۆ.
تەنگەژەی كەركوك، كێشەی بەعەرەبكردنی كەركوك و هەوڵی بەردەوامی داگیركردن كێشەیەكی یەكجار ئاڵۆز و قۆڵە، ئەم كێشەیە وەكو بەشێكی هەست بزوێن دادەنرێت لە كێشەی نەتەوەیی لە ناو كورداندا. كێشەی نەتەوەیی هەر میللەتێك و نەتەوەێك بە داگیركردنی وڵاتەكەی یان بەشێك لە نیشتمانەكەی سەرهەڵدەدات، كەركوك ێكێكە لەو شارە كوردیانەی كە بەدرێژایی مێژوو و ململانێ ناوخۆیی بووە، بەتایبەتی لەلایەن وڵاتانی ئیقلیمی دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ویلایەتی موسڵ بووە بەشێك لە وڵاتی عێراقی نوێ كە كەركوك سەر بە ویلایەتی موسڵ بووە، هەروەها عەرەبەكان بەهۆی گرینگی ناوچەیەكەی لە ڕووی ئابووری و جوگرافییەوە هەوڵی بە عەرەب كردنی ناوچەكەیان داوە، بۆ ئەوەی لە خەڵكە رەسەنەكەی داببرێن. كوردیش بە هەموو سەردەمەكان بەرهەڵستی ئەم ڕەفتارانەی حكومەت یەك لە دوای یەك عێراق كردووە، بە ئەنجامدانی چاڵاكی مەدەنی و ڕۆشنبیری و كردەی سەربازی لەناو شارەكەدا جگە لە شۆرشگێرانی چیا كە بەردەوام بوونە لە پێناو كوردستان بەگشتی و كەركوك بەتایبەتی دژی عێراقی عەرەبی جەنگاون، نە كورد دەستەبەرداری شارەكانی كوردی بووە وەك كەركوك، نە عێراقیش چاوەكانی لەسەر كەركوك لادەچێ، لە ١٦ئۆكتۆبەریشدا سوپای ئێران لەسەر كەركوك هێرش بكاتە سەر و تەنانەت كار گەیشتە ئەو ڕادەیە كە سوپایەكەی چۆڵبكات دژی چەكدارە كوردییەكان لە كەركوك. هەروەها تەنگەژەكە چەندین دەستكەوت لێكەوتەوە: بۆنمونە لەڕووی ئابوری: لە نێوان ئەلمانیا و بەریتانیا و دەولەتی عوسمانی لە سالی ١٩١٢ كۆمپانیای نەوتی توركی هاتە ئاراوە، ئەویش بە مەبەستی دەست بەسەرداگرتنی سەرجەم مافەكانی لە كێلگە و نەوتییەكانی وڵاتی میزۆپۆتامیا. بە هۆكاری بوونی نەوت لە ویلایەتی موسڵ بە گشتی كەركوك بە تایبەتی، بەریتانیا پاش ئاگربەستنیش دەستی ڵێ هەلنەگرت و ئەو ویلایەتەی داگیر كرد. و رووخاندنی گوندەكانی دەورووبەری شارە نزیكەكانی بیرە نەوتییەكان. و بڕینی ئازووقەی لە خێزان و مالە پێشمەرگە.
لەڕووی جوگرافیا:
هێنانی چەندین خێڵی عەرەب بۆ ناوچەكە و چەكداركردنیان، بە شێوەی جیاجیا. هەروەها سوتاندنی هەندێك لە گوندەكان لە ناوچەی شوان. دەستپێكردنی بە گۆرینی و دانانی ناوی عەرەبی بۆ شوێنە جیاجیاكانی كەركوك. و شاڵاوی كوشتن و گرتن بۆ ڕووخاندنی لە هەموو كوردستانی باشوردا دەستی پێكرد.
لەڕووی سیاسی:
زۆربەی بەرپرسی كورد لەو ناوچانە بەرپرسیاری باڵایان هەبووە دوورخرانەوە بۆ ناوچەكانی عەرەب و تورك لە جێیان نیشتەجێ كران، شۆرشی ١٦ی ئۆكتۆبەر كاریگەری زۆری لەسەر ناوچەكە بەجێ هێشتووە بە تایبەت لە ڕووی ئابووریەوە ٥٥/ هەرێمی كوردستان نەوتی و خاكێكی زۆری لە دەست داوە.
رۆڵی ئەمریكا:
ئەمریكا ئەنجوومەنێكیان پێكهێنا بە حوكمڕانی هاوبەش لە نێوان (كورد و عەرەب) لە ساڵانی ٢٠٠٤-٢٠٠٥، هەروەها ئەوانە دەڵێن بۆ ماوەی سالێك كە حوكمرانی هاوبەش پێكهێناوە دەڵێن هەر لایەنێك چ كورد و چ عەرەب و چ توركمان بێت كە رێژەی (٤١) كورسی بە دەست بێهێنن ئەوا حوكمرانی مسۆگەر دەكات بەسەر كەركوك و ناوچەكەش بەرێوە ببەن ئەوە دەبنە پارێزگاری كەركوك و دەبەنە بەرێوە بەری ناوچەكەش
