مەهابات ئەحمەد سۆفی
قۆناغی سێیەمی بەیانیانی یەشی زانستە كۆمەڵایەتییەكانی فاكەڵتی پەروەردەی زانكۆی سۆران
كۆماری توركیا لە ٢٩ی تشرینی یەكەمی ساڵی ١٩٢٣ لە دوای ڕووخانی دەوڵەتی عوسمانی دامەزرا، كۆماری نوێ بە سەركردایەتی مستەفا كەمال ئەتاتورك دامەزرا، كە ئەفسەرێكی سەربازی بوو كە بەهۆی ڕۆڵی لە هەڵمەتی گالیپۆلی لە جەنگی جیهانی یەكەمدا ناوبانگی پەیدا كردبوو.
ئەتاتورك سەركردەیەكی دیدەوان بوو كە هەوڵی مۆدێرنكردنی توركیا و گۆڕینی بۆ دەوڵەتێكی عەلمانی و دیموكراسی دەدا، ئەو پێی وابوو ئەو بەها ئیسلامییە تەقلیدیانەی كە زاڵ بوون بەسەر كۆمەڵگەی عوسمانیدا، بەسەرچووە و لەگەڵ جیهانی مۆدێرن ناگونجێت، بەم شێوەیە دەستی كرد بە دروستكردنی ناسنامەیەكی نەتەوەیی نوێ بۆ توركیا كە لەسەر بنەماكانی دیموكراسی و ناسیۆنالیزم و عەلمانیەت دامەزرابێت، دامەزراندنی كۆماری توركیا پرۆسەیەكی ئاسان نەبوو، پێش ساڵانێك شەڕ و گێژاوی سیاسی، هەروەها ململانێ لە دژی زلهێزە بیانییەكان كە هەوڵیان دەدا ئیمپراتۆریەتی عوسمانی پێشوو بتاشێنن، لە دوای جەنگی جیهانی یەكەم توركیا لەلایەن هێزەكانی هاوپەیمانانەوە داگیركرا و خاكەكەی لەلایەن دەوڵەتە جیاوازەكانی دراوسێیەوە كەوتە ژێر مەترسییەوە، لەوانە یۆنان و ئەرمینیا و فەرەنسا.
لە بەرامبەر ئەم پاشخانەدا ئەتاتورك سەركردایەتی شەڕێكی سەركەوتووی سەربەخۆیی لە دژی زلهێزە داگیركەرەكانی كرد، سوپای توركیای نوێی دامەزراند و خەڵكی لە پشت دۆزی سەربەخۆییەوە كۆكردەوە، لە ساڵی ١٩٢٢ هێزی داگیركەر لە توركیا دەركران و ساڵی دواتر وڵاتەكە وەك كۆمار ڕاگەیەندرا.
دامەزراندنی كۆماری توركیا خاڵی وەرچەرخانێكی لە مێژووی ئەو وڵاتەدا بەدیكرد، لە سەردەمی كۆماری نوێدا، توركیا پرۆسەیەكی خێرای مۆدێرنیزاسیۆن و عەلمانیكردنی بەسەردا هات، ئەتاتورك زنجیرەیەك چاكسازی بەرفراوانی بە ئامانجی گۆڕینی كۆمەڵگا و كولتوری توركیا جێبەجێ كرد، یەكێك لە چاكسازییە هەرە گرنگەكان پەسەندكردنی كۆدێكی یاسایی نوێ بوو كە لەسەر بنەمای مۆدێلی ئەوروپی دامەزراوە، سیستەمی یاسایی كۆنی عوسمانی كە لەسەر بنەمای یاسای ئیسلامی دامەزرابوو، سیستەمی یاسایی عەلمانی جێگەی گرتەوە كە مافی زیاتری بە ژنان بەخشی و زۆرێك لەو پراكتیزە تەقلیدیانەی هەڵوەشاندەوە كە پێشكەوتنیان ڕاگرتبوو.
هەروەها ئەتاتورك سیستەمێكی نوێی پەروەردەی ناساند كە جەختی لەسەر فێربوونی زانستی و عەلمانی دەكردەوە. قوتابخانە و زانكۆی نوێی دامەزراند، و هانی خوێندنی بابەتەكانی وەك بیركاری و زانست و ئەندازیاری دا، ئەم جەختكردنەوە لەسەر پەروەردە یارمەتیدەر بوو بۆ دروستكردنی نەوەیەكی نوێی گەنجی تورك كە پابەند بوون بە پرەنسیپەكانی دیموكراسی و مۆدێرنیزاسیۆن.
ڕەنگە گرنگترین چاكسازی كە ئەتاتورك هێنایە ئاراوە، جیاكردنەوەی ئایین و دەوڵەت بووبێت، لە دەوڵەتی عوسمانیدا ئیسلام ئایینی فەرمی دەوڵەت بووە، سوڵتانیش هەم سەركردەیەكی سیاسی و هەم سەركردەیەكی ئایینی بووە، ئەتاتورك خەلافەتی هەڵوەشاندەوە، كە ئۆفیسی پێشەنگی ئایینی بوو و كۆمارێكی عەلمانی دروست كرد كە هەموو ئایینەكانی وەك یەكسان لەبەردەم یاسادا ناساند.
چاكسازییەكانی ئەتاتورك بە شێوەیەكی گشتگیر پێشوازییان لێ نەكرا، زۆرێك لە موسڵمانەكان وەك هێرشێك بۆ سەر شێوازی ژیانیان سەیریان دەكرد و ناڕەزایەتی و تەنانەت ڕاپەڕینیش لە دژی حكومەتی نوێ ڕوویدا، بەڵام ئەتاتورك لە ڕێگەی تێكەڵەیەك لە هێزی سەربازی و ڕیتۆریكی قایلكەر توانی كۆنترۆڵی خۆی بپارێزێت، سەرەڕای تەحەددیاتەكان، كۆماری توركیا توانی خۆی وەك دەوڵەتێكی مۆدێرن و عەلمانی جێگیر بكات، لە جەنگی جیهانی دووەمدا پێگەی بێلایەنی پاراست و لە جەنگی سارددا كار بۆ دروستكردنی هاوپەیمانی لەگەڵ هەردوو وڵاتی ڕۆژئاوا و یەكێتی سۆڤیەت كرد، هەروەها لە ساڵانی ١٩٥٠ و ١٩٦٠دا قۆناغێكی گەشەسەندنی خێرای ئابووری بەخۆیەوە بینی، ئەمەش یارمەتیدەر بوو بۆ دەرهێنانی زۆرێك لە توركەكان لە هەژاری.
ئەمڕۆ كۆماری توركیا زلهێزێكی گەورەی ناوچەییە و ئەندامی ناتۆیە، هێشتا لەگەڵ هەندێك لەو تەحەددایانەدایە كە لە ساڵانی سەرەتای كۆماردا ڕووبەڕووی بووەتەوە، لەوانە گرژییەكانی نێوان هێزە عەلمانی و ئایینییەكان و خواستی دیموكراسی زیاتر و مافەكانی مرۆڤ، بەڵام دامەزراندنی كۆماری توركیا نوێنەرایەتی هەنگاوێكی بەرچاو بوو بۆ پێشەوە لە مێژووی وڵاتەكەدا و یارمەتیدەر بوو بۆ دانانی بناغەی پێگەی ئێستای وەك دەوڵەتێكی مۆدێرن و عەلمانی، دوابەدوای ڕووخانی دەوڵەتی عوسمانی، توركیا بە حكومەتێكی لاواز و ناسەقامگیرەوە مایەوە، وڵاتەكە تووشی كێشەی ئابووری و گێژاوی سیاسی و ناكۆكی خاكی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ بوو.
ئەتاتورك لاوازی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە ئەنجامی پێكهاتە ئایینی و سیاسییە بەسەرچووەكانیدا دەبینی و پێیوابوو كە توركیا بۆ پێشكەوتن پێویستی بە ڕزگاربوونە لەو نەریتانە، ئەو ئیلهامێكی لە بنەماكانی ڕۆشنگەری وەرگرتووە كە جەختیان لەسەر گرنگی عەقڵ و ئازادی و یەكسانی دەكردەوە. ئەو پێی وابوو توركیا بۆ ئەوەی دەوڵەتێكی مۆدێرن و دیموكراسی بنیات بنێت، پێویستە ئەم پرەنسیپانە بگرێتەبەر.
دیدگای ئەتاتورك بۆ كۆماری توركیا تەنها دروستكردنی سیستەمێكی سیاسی نوێ نەبوو، بەڵكو دروستكردنی شوناسێكی نەتەوەیی نوێ بوو، ئەو دەیویست توركەكان خۆیان وەك هاوڵاتی دەوڵەتێكی مۆدێرن و عەلمانی ببینن، نەك وەك ئەندامی پێكهاتەیەكی ئایینی، بۆ بەدیهێنانی ئەمەش، ئەتاتورك كۆمەڵێك گۆڕانكاری ڕەمزی هێنایە ئاراوە، وەك گۆڕینی ڕێنووسی عەرەبی بە ئەلفوبێی لاتینی و وەرگرتنی هێمای نیشتمانی نوێ وەك ئاڵای توركیا و سروودی نیشتمانی.
هەروەها ئەتاتورك هەوڵیدا هەستی یەكگرتوویی لە نێوان گەلە هەمەچەشنەكانی توركیادا دروست بكات كە بەشێكی زۆریان لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانیدا پەراوێز خرابوون، جەختی لە گرنگی ناسیۆنالیزمی توركیا كردەوە، لەگەڵ ئەوەشدا دانی بە مافی كەمینە نەتەوەیی و ئایینییەكاندا نا.
بەڵام هەموو توركەكان دیدگای ئەتاتوركیان بۆ كۆماری نوێ لە باوەش نەگرت، هەندێك چاكسازییەكانی ئەویان بە خیانەت لە نەریتی ئایینی و كولتووری خۆیان دەزانی، هەروەها گرژی لە نێوان ناوچە جیاوازەكانی توركیادا هەبوو، هەندێك هەستیان بەوە دەكرد كە چاكسازییەكانی ئەتاتورك لە بەرژەوەندی بەشەكانی ڕۆژئاوایی و عەلمانیتری وڵاتەكەدا بوون.
سەرەڕای ئەم تەحەددایانە، كۆماری توركیا توانی خۆی وەك دەوڵەتێكی مۆدێرن و عەلمانی جێگیر بكات. چاكسازییەكانی ئەتاتورك زەمینەی بۆ تێكەڵبوونی توركیا لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی خۆش كرد و وڵاتەكە لە ساڵی ١٩٤٥ بوو بە ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكان، ئەمڕۆ توركیا بەردەوامە لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگەكان لە كاتێكدا هاوسەنگی لە نێوان داواكارییەكانی مۆدێرنیزاسیۆن لەگەڵ خواستی پاراستنی میراتی كولتووری و ئایینی خۆیدا دروست دەكات، بەڵام دامەزراندنی كۆماری توركیا خاڵی وەرچەرخانێكی لە مێژووی ئەو وڵاتەدا بەدیكرد و یارمەتیدەر بوو بۆ داڕشتنی ناسنامەكەی وەك دەوڵەتێكی مۆدێرن و عەلمانی.
